डॉ. शांती स्वरूप भटनागर

 

डॉ. शांती स्वरूप भटनागर
(जन्मः २१-०२-१८९४, मृत्यूः ०१-०१-१९५५)

’विविध क्षेत्रांत विख्यात असलेल्या अनेक प्रमुख व्यक्तींशी माझा नेहमीच संबंध येत असतो. मात्र डॉ. भटनागर हे अनेक गोष्टींचा एक विशेष संयोग होते. गोष्टी साध्य करण्याचा त्यांचा उत्साह आणि ऊर्जा तर प्रचंडच होती. परिणामी त्यांनी साध्य केलेल्या खरोखर लक्षणीय गोष्टींचा ठसा उमटून राहिलेला आहे. वस्तुतः आज राष्ट्रीय प्रयोगशाळांची जी साखळी आपल्याला दिसते आहे, ती डॉ. भटनागर यांच्यावाचून दिसली नसती असे म्हणता येईल.’  - पंडित जवाहरलाल नेहरू

तेलाची शुद्धि केली, अनवरत अशा, योजती कार्यशाळा देशा संशोधनाच्या, उकलत नवही, आणखी कार्य शाखा । वृत्ती अध्यापकाची, उपजत गुणही, थोर कर्तृत्व साजे कार्या संशोधकाच्या, उजळत जगती, शांतिरूपा गुरू ते ॥ - स्त्रग्धरा

नरेंद्र गोळे २०२१०१०१

भारतातील स्वातंत्र्योत्तर विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाची पायाभूत संरचना तयार करण्यात तसेच भारताचे ’विज्ञान आणि तंत्रज्ञान धोरण’ ठरवण्यात; डॉ. होमी जहांगीर भाभा, प्रशांतचंद्र महालनोबिस, विक्रम अंबालाल साराभाई आणि इतरांसोबतच, शांती स्वरूप भटनागर यांनी एक लक्षणीय भूमिका बजावलेली आहे. भटनागर हे, ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदे (सी.एस.आय.आर.- कौन्सिल ऑफ सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रियल रिसर्च)’चे संस्थापक संचालक होते. स्वातंत्र्योत्तर भारतातील संशोधनास वाहिलेली ही प्रमुख संस्था ठरली. ते विद्यापीठ अनुदान मंडळाचे अध्यक्षही राहिले होते.

भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाचे ते सचिव होते. तसेच भारत सरकारचे शैक्षणिक सल्लागारही होते. ’शास्त्रीय मनुष्यबळ समितीचा अहवाल-१९४८’ तयार करण्यात त्यांनी अत्यंत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. इथे हे नोंदवले पाहिजे की, राष्ट्रीय शास्त्रीय मनुष्यबळाच्या आवश्यकतांच्या, सर्व पैलूंनी केलेल्या, प्रणालीबद्ध मूल्यमापनाचा हा पहिलाच प्रसंग होता. स्वातंत्र्योत्तर भारतातील संशोधनास आवश्यक असलेल्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांतील पायाभूत सुविधांच्या नियोजनाकरता हा अहवाल खूपच मोलाचा आणि उपयुक्त ठरला. १९२१ ते १९४० दरम्यान भटनागर विद्यापीठात प्राध्यापक राहिले होते. प्रथम बनारस हिंदी विद्यापीठात आणि नंतर पंजाब विद्यापीठात. अत्यंत प्रेरक शिक्षक म्हणून त्यांची ख्याती होती. ते स्वतःही आपल्या शिक्षकाच्या भूमिकेबाबत अत्यंत सुखी होते.

’पायसांचे (इमल्शनांचे) चुंबकीय आणि भौतिकी रसायनशास्त्र’ या विज्ञान शाखेतील त्यांचे संशोधनात्मक योगदान सर्वदूर मान्यताप्राप्त आहे. त्यांनी उपायोजित रसायनशास्त्रातही लक्षणीय काम केलेले आहे. भारतातील राष्ट्रीय संशोधन विकास महामंडळ (नॅशनल रिसर्च डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन) स्थापन करण्यात त्यांनी कळीची भूमिका निभावलेली आहे. संशोधन आणि विकास यांतील दरी बुजवण्याचे कार्य हे महामंडळ करत असते. देशातील औद्योगिक संशोधन संघटना चळवळ म्हणून सुरू करण्यास तेच कारणीभूत होते. देशात तेलशुद्धीकरण कारखाने सुरू व्हावेत याकरता, तेल कंपन्यांशी वाटाघाटी करण्यासाठी, १९५१ साली त्यांनी एका एकसदस्यीय आयोगाची स्थापना केली. अंतीमतः याचेच पर्यवसान पुढे देशाच्या अनेक भागांत तेल शुद्धीकरण कारखान्यांची स्थापना होण्यात झाले. त्यांनी अनेक व्यक्ती आणि संघटनांना देशातील विज्ञान शिक्षणासाठी मुक्तहस्ते देणग्या देण्यास प्रेरित केले. त्यांना विशेषत्वाने ऊर्दू शायरीत रुची आणि गतीही होती.

सध्या पाकिस्तानात असलेल्या पंजाबातील शापूर जिल्ह्यातील भेरा गावात २१ फेब्रुवारी १८९४ रोजी त्यांचा जन्म झाला. शांती स्वरूप यांनी मॅट्रिकची परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली आणि विद्यापीठाची शिष्यवृत्तीही प्राप्त केली. १९११ मध्ये नव्याने सुरू झालेल्या दयालसिंग महाविद्यालयात ते रुजू झाले. इथे ते महाविद्यालयातील प्रा.पी.ई.रिचर्डस यांच्या पत्नी मिसेस नोरा रिचर्डस यांनी स्थापन केलेल्या सरस्वती स्टेज सोसायटीचे सक्रिय सदस्य झाले. मिसेस रिचर्डस यांच्या प्रोत्साहनाने त्यांनी ’करामती’ नावाची ऊर्दू एकांकिका लिहिली. तिच्या इंग्रजी भाषांतरास सरस्वती स्टेज सोसायटीचे १९१२ च्या सर्वोत्तम नाटकाचे पारितोषिक मिळाले. त्यांच्या पुढील जीवनातही त्यांनी आपली ही साहित्यिक अभिरुची कायम ठेवली. त्यांच्या पत्नीच्या मृत्यूनंतर तिच्या स्मरणार्थ त्यांनी आपला ऊर्दू कवितांचा संग्रह प्रकाशित केला. त्याचे नाव होते ’लाजवंती’.

१९१३ साली त्यांनी पंजाब विद्यापीठाची इंटरमेडिएट परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली आणि बी.एस.सी. साठी फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजात रुजू झाले. त्यावेळी डॉ.जे.सी.आर.ईविंग हे प्राचार्य होते. हेच पुढे सर जेम्स ईविंग झाले. अनेक वर्षे ते पंजाब विद्यापीठाचे कुलगुरूही राहिले. इथे शांती स्वरूप, भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र शिकले. त्यांनी भौतिकशास्त्रातील ऑनर्सचा अभ्यासक्रम निवडला. भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक विजेते, ऑर्थर हॉली क्रॉम्प्टन (१८९२-१९६२) यांचेसोबत संशोधन करणारे जे.एम.बेनेड, हे त्यांना भौतिकशास्त्र शिकवत असत. इथे हे नोंदवले पाहिजे की, शांती स्वरूप यांनी त्यांच्या एम.एस.सी. पदवी करताचे, ’पृष्ठीय तणाव (सरफेस टेन्शन)’ विषयातील त्यांचे पहिलेच संशोधन कार्य, बेनेड यांच्या मार्गदर्शनाखालीच केले. पी.कार्टर स्पीर्स त्यांना रसायनशास्त्र शिकवत असत. स्पीर्स हे विद्यापीठात तंत्रशिक्षणाचे जनक मानले जात असत.

श्री. वेलिंगकर, प्रिन्सिपॉल दयाल कॉलेज, जे पुढे सार्वजनिक शिक्षण संचालक (डायरेक्टर ऑफ पब्लिक इन्स्ट्रक्शन) झाले, ते लिहितात, ’शांति स्वरूप हे सुमारे १०० विद्यार्थ्यांच्या वर्गातील सर्वात समर्थ विद्यार्थी होते. वस्तुतः मला तर वाटते की, सर्वच बाबतींत ते सर्वात समर्थ होते. साहित्यिक, वैज्ञानिक, सामाजिक; अशा वर्गातील अभ्यासाच्या प्रत्येक शाखेत आपल्या सर्वोत्कृष्ट वर्तनाने त्यांनी सर्वच अध्यापकांना संपूर्ण समाधान दिले. ते अपवादात्मक सामर्थ्ये असलेले तरूण होते. मला विश्वास वाटतो की, नामांकित युरोपिअन वा अमेरिकन वैज्ञानिक संशोधन केंद्रात त्यांना बुद्धिमत्ता विकासाची संधी मिळाली तर, ते विज्ञानात लक्षणीय कामगिरी करून दाखवतील आणि देशास उच्च प्रतीची सेवाही देऊ शकतील.’

१९१६ साली स्नातक पदवी प्राप्त केल्यानंतर त्यांनी, फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजातच भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र विभागांत प्रात्यक्षिककार (डेमॉन्स्ट्रेटर) म्हणून औपचारिकरीत्या पहिल्या सेवेत रुजू होण्याचा निर्णय घेतला. पुढे ते दयालसिंग कॉलेजात वरिष्ठ प्रात्यक्षिककार झाले. ही सेवा करत असूनही, उच्च शिक्षण घेण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांत मात्र कोणतीच अडचण आली नाही. फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजच्या रसायनशास्त्रातील एम.एस.सी. अभ्यासक्रमाकरता ते रुजू झाले. १९१९ साली त्यांना ही पदवीही प्राप्त झाली.

रुची राम सहाय यांच्या पुढाकाराने, भटनागर यांना दयालसिंग कॉलेज ट्रस्टतर्फे परदेशी अभ्यासाकरता शिष्यवृत्ती देण्यात आली. शिष्यवृत्ती घेऊन ते इंग्लंडमार्गे अमेरिकेस रवाना झाले. त्या काळात, युरोपातून अमेरिकेत परतत असलेल्या अमेरिकन सैनिकांनी सर्व प्रवासी सुविधा व्यापून राहिलेल्या असल्याने, अमेरिकेत जाणार्‍या जहाजात त्यांना प्रवेश मिळणेच अशक्य झाले. ट्रस्टींना हे कळवल्यावर त्यांनी लंडनमध्येच पदव्यूत्तर संशोधन करण्यास अनुमती दिली. भटनागर यांनी, युनिव्हर्सिटी कॉलेज, लंडन येथील प्रोफेसर एफ.जी.डोनान यांना आपल्या संशोधनाची कागदपत्रे सादर केली. लंडन युनिव्हर्सिटीच्या डी.एस.सी. पदवीकरता त्यांनी मार्गदर्शन करण्याचे मान्य केले. १९२१ मध्ये भटनागर यांना ही पदवीही प्राप्त झाली. डोनान यांच्या संशोधनातील सदस्य म्हणून, ते पायसांतील आसंजन आणि संसंजन (अधेशन अँड कोहेशन इन इमल्शन्स) या विषयाचा अभ्यास करत होते. त्यांच्या शोधनिबंधाचे शीर्षक होते, ’तेलातील दोन वा तीन संयुजेचे मेदाम्ल-क्षार आणि त्यांचे तेलाच्या पृष्ठीय ताणावरील प्रभाव (सोल्युबिलिटीज ऑफ बाय अँड ट्राय व्हॅलंट सॉल्टस ऑफ फॅटी ऍसिडस इन ऑईल्स अँड देअर इफेक्टस ऑन सरफेस टेन्शन ऑफ ऑईल्स). लंडनमध्ये कार्यरत असतांना त्यांना दरसाल २५० पौंडांची डी.एस.आय.आर. इंग्लंड यांची फेलोशिपही मिळत असे.

ऑगस्ट १९२१ मध्ये ते भारतात परत आले आणि रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून बनारस हिंदू विद्यापीठात रुजू झाले. बनारस हिंदू विद्यापीठ १९१६ सालीच पंडित मदन मोहन मालवीय यांनी स्थापन केलेले होते. ते तिथे तीन वर्षे राहिले. तेवढ्या अल्पावधीतच ते, भौतिकी-रसायनशास्त्र संशोधन शाखा स्थापन करू शकले होते. सक्रिय राखू शकले होते. याच काळात त्यांनी विद्यापीठाचे ’कुलगीत’ही लिहिले. विद्यापीठाचे कुलगुरू एन.एच. भगवती म्हणाले होते की, ’तुमच्यापैकी अनेकांना हे माहीतही नसेल की, विख्यात शास्त्रज्ञ असलेले प्रा. भटनागर, विख्यात हिंदी कवीही होते. बनारसमध्ये असतांनाच त्यांनी विद्यापीठाचे ’कुलगीत’ही लिहिले होते. या विद्यापीठात प्रा. भटनागरांकडे आदरानेच पाहिले जाते आणि विद्यापीठ अस्तित्वात असेपर्यंत ही भावना अशीच टिकून राहील.’

नंतर विद्यापीठाच्या रसायनशास्त्र विभागात प्राध्यापक आणि विद्यापीठ रसायनशास्त्र प्रयोगशाळांचे संचालक म्हणून नियुक्ती झाल्याने, ते लाहोरला गेले. पंजाब विद्यापीठ, लाहोर येथे ते १६ वर्षे राहिले. हा काळ त्यांच्या आयुष्यातील सर्वाधिक सक्रिय मौलिक शास्त्रीय संशोधनाचा होता. त्यांच्या अभ्यासाचे प्रमुख विषय कलिल (कोलाईडल) आणि चुंबकीय रसायनशास्त्र हे होते. १९२८ मध्ये के.एन.माथूर यांच्या सोबतीने त्यांनी एका उपकरणाचा शोध लावला. त्याचे नाव भटनागर-माथूर चुंबकीय व्यतिकरण संतुलक (मॅग्नेटिक इंटरफिअरन्स बॅलन्स). चुंबकीय गुणधर्मांचे मापन करण्य़ासाठीचे हे सर्वाधिक संवेदनशील उपकरण होते. १९३१ साली ते ’रॉयल सोसायटी सांध्यमिलन’ प्रसंगी प्रदर्शितही करण्य़ात आलेले होते. मेसर्स ऍडम हिल्गर अँड कंपनी, लंडन यांनी त्याचे विपणन केलेले होते.

त्यांनी उपायोजित आणि औद्योगिक रसायनशास्त्रातही लक्षणीय काम केलेले आहे. भटनागर यांनी हाती घेतलेली पहिली औद्योगिक समस्या, उसाच्या चिपाडांपासून पशुखाद्य तयार करण्याची प्रक्रिया विकसित करणे हीच होती. पंजाबमधील ज्येष्ठ व्यक्तिमत्व असलेले सर गंगा राम यांच्याकरता त्यांनी हे कार्य केले होते. दिल्ली क्लोथ मिल्स; जे.के.मिल्स लिमिटेड, कानपूर; गणेश फ्लोअर मिल्स लि., लयल्लापूर; टाटा ऑईल मिल्स लि., बॉम्बे; स्टील ब्रदर्स अँड कंपनी लि., लंडन इत्यादींच्या औद्योगिक समस्याही त्यांनी हाती घेतलेल्या होत्या. उपायोजित आणि औद्योगिक रसायनशास्त्रातील त्यांचे एक महत्त्वाचे श्रेयसंचित म्हणजे त्यांनी अटॉक ऑईल कंपनी, रावळपिंडी (मेसर्स स्टील ब्रदर्स अँड कंपनी लि., लंडन यांची ही प्रतिनिधी कंपनी होती) यांचेकरता केलेले काम. अटॉक ऑईल कंपनी विंधनकार्य (ड्रिलिंग ऑपरेशन्स) करत असतांना त्यांना एक विचित्रच समस्या समोर आली. विंधनाकरता जो चिखल वापरला जात असे, तो खार्‍या पाण्याच्या संपर्कात येताच घनीभूत होत असे. तो घन पदार्थही पुढे कठीण कठीणच होत जाई. चिखलाच्या अशा घनीभवनामुळे विंधनकार्य अशक्यच झाले.

भटनागर यांच्या लक्षात आले की, ही समस्या कलिल रसायनशास्त्रातील आहे. त्यांनी ती समस्या सोडवण्याकरता एक पद्धती विकसित केली. “विंधन चिखलात भारतीय गोंदाची भर करून ही समस्या व्यवस्थितरीत्या सोडवली गेली. चिखल संधारणात (मड सस्पेन्शन) गोंद घातल्यावर त्याची विष्यन्दता (व्हिस्कॉसिटी) घटते. विद्युत अपघटकाच्या कणसंकलक (ऊर्णक) प्रभावाप्रतीची स्थिरताही वाढते.” भटनागरांनी विकसित केलेल्या पद्धतीवर, मेसर्स स्टील ब्रदर्स एवढे खूश झाले की, त्यांनी भटनागरांना पेट्रोलियमसंबंधी त्यांच्या कोणत्याही संशोधनाकरता रु.१,५०,०००/- देऊ केले. भटनागरांच्याच सांगण्यावरून कंपनीने ही रक्कम विद्यापीठाच्या अखत्यारीत ठेवली. भटनागरांच्या मार्गदर्शनाखाली पेट्रोलियम संशोधन विभाग स्थापन करण्यास, या अनुदानाचा उपयोग झाला. त्यांच्या सहयोगी योजनेखाली मेणांच्या निर्गंधीकरणार्थचे तपास, मातीच्या तेलाच्या ज्योतीची उंची वाढवण्याकरताचे तपास, खाद्य तेलातील तसेच खनिज तेल उद्योगांतील वाया जाणार्‍या पदार्थांच्या वापराकरताचे तपासही कार्यान्वित करण्यात आले. सहयोगी योजनेचे व्यापारी महत्त्व ओळखून कंपनीने अनुदान वाढवले. संशोधनाकरताचा कालावधीही पाच वर्षांपासून दहा वर्षांपर्यंत वाढवून दिला.

भटनागरांनी, त्यांच्या उपायोजित, औद्योगिक रासायनिक संशोधनार्थ मिळालेले आर्थिक लाभ, विद्यापीठातील सुविधा सशक्त करण्यास उपयुक्त होतील; या कारणाने, स्वतःच्या पदरात पाडून घेण्यास सातत्याने नकारच दिला. त्यांच्या या त्यागाकडे दूरपर्यंत लोकलक्ष वेधले गेले.  मेघनाद साहा यांनी १९३४ साली भटनागरांना लिहिले की, ’तुम्ही पूर्वी काम केलेत त्या संस्थेस मिळालेले लाभ तर आहेतच. शिवाय, यामुळे तुम्ही जनसामान्यांच्या नजरेत विद्यापीठीय शिक्षकांचा दर्जा उंचावला आहेत.’

के.एन.माथूर यांचेसोबत मिळून भटनागरांनी ’फिजिकल प्रिन्सिपल्स अँड ऍप्लिकेशन्स ऑफ मॅग्नेटो-केमिस्ट्री’ नावाचे पुस्तकही लिहिले आहे. हे पुस्तक या विषयावरील प्रमाणपुस्तक मानले जाते. प्रफुल्लचंद्र रे लिहितात, “माझे डोळे, ’नेचर’ या नियतकालिकाची पाने उलटतांना, मॅक्मिलन यांच्या जाहिरातीवर खिळले. अखेरीस तुमचे पुस्तक जाहीर झालेले होते. एक समर्थ निर्णायक असलेल्या प्रा. स्टोनर यांच्या, ’करंट सायन्स’ नियतकालिकातील सर्वोत्तम परीक्षणात सूचित झाल्याप्रमाणे हे पुस्तक उच्च दर्जाचे आहे. माझ्या माहितीनुसार परकीय विद्यापीठांनी अनुसरलेले भौतिक विज्ञानांतील एकमेव पाठ्यपुस्तक मेघनाद यांचे आहे. भौतिक विज्ञानांतील हे दुसरे पुस्तक तसाच सन्मान मिळवेल असे दिसते आहे, ही माझ्याकरता आनंददायी गोष्ट आहे. माझे दिवस आता मोजकेच राहिलेले आहेत. त्यात समाधान हे आहे की, तुम्ही रसायनशास्त्रात भारतीय संशोधकांचा सन्मान परदेशांतही उंचावत आहात.”

ब्रिटिश सरकारने १९३४ मध्ये भारतीयांना एक छोटी सवलत देण्याचा निर्णय घेतला. ’औद्योगिक गुप्तवार्ता आणि संशोधन कार्यालय’ निर्माण करण्यास सरकार तयार झाले. ते एप्रिल १९३५ मध्ये भारतीय भांडार विभागांतर्गत कार्यान्वितही झाले. त्याचेपाशी मर्यादित संसाधने उपलब्ध होती. दरसाल एक लक्ष रुपयांचे त्याचे अंदाजपत्रक असे. त्यामुळे त्यास कोणतीही औद्योगिक कार्यवाही करणे शक्य नव्हते. ते मुख्यतः चाचणी आणि गुणवत्ता नियमनाशी संबद्ध राहत असे.

जेव्हा दुसरे महायुद्ध सुरू झाले तेव्हा हे कार्यालय बंद करण्याचा प्रस्ताव आला. व्यापार सदस्य, सर रामस्वामी मुदलियार यांनी हा प्रस्ताव स्वीकारत असतांना असा युक्तिवाद केला की, ’जुने कार्यालय बंद करावे. मात्र काटकसरीचा उपाय म्हणून नव्हे, तर ’बोर्ड ऑफ सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च (बी.एस.आय.आर.)’ या विस्तृत संसाधनांसहित आणि विस्तृत उद्दिष्टांसहित येणार्‍या नव्या कार्यालयास जागा करून देण्यासाठी. मुदलियार यांच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांना यश येऊन १ एप्रिल १९४० रोजी दोन वर्षांकरता बी.एस.आय.आर. निर्माण झाले. तोपर्यंत रसायनशास्त्रात लक्षणीय योगदान दिलेल्या भटनागर यांना, त्याचा कार्यभार उचलण्यासाठी पाचारण केले गेले. भटनागर यांना वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन संचालक म्हणून आणि सर मुदलियार यांना अध्यक्ष म्हणून नियुक्त केले गेले. बी.एस.आय.आर.ला वार्षिक पाच लाख रुपयांचे अंदाजपत्रक मंजूर केले गेले आणि व्यापार विभागाकडे त्यास वर्ग करण्यात आले. १९४० अखेरपर्यंत सुमारे ८० संशोधक, बी.एस.आय.आर. मध्ये घेतले गेले होते. त्यातील सुमारे एक चतुर्थांश, थेट नियुक्त होते. बी.एस.आय.आर.च्या स्थापनेनंतर दोन वर्षांतच त्यांनी अनेक प्रयोगशालेय पातळीवरील प्रक्रिया, औद्योगिक वापरार्थ सिद्ध केल्या.

बलुचिस्तान गंधक शुद्धीकरण, वायुविरहित कापड निर्मिती, वनस्पतीज तेलांचा इंधन व वंगण म्हणून विकास, पायरेथ्रम (पायसन आणि दुग्धसारणाचा) इमल्सिफायर अँड क्रीमचा शोध, लष्करी जोडे आणि दारुगोळ्याकरता अप्रत्यास्थ बांधणीसाहित्य (प्लॅस्टिक पॅकिंग), गणवेषांकरताचे रंग, जीवनसत्त्वाची निर्मिती इत्यादीकरताच्या तंत्रांचा त्यांत समवेश होता.

१९४१ च्या सुरूवातीस भटनागर यांनी, ह्या तंत्रनिष्पत्तीचे उपायोजनांत परिवर्तन व्हावे म्हणून, औद्योगिक संशोधन उपयोग समिती (आय.आर.यू.सी) स्थापन करण्यासाठी सरकारचे मन वळवले. समितीच्या शिफारसीवरून, उद्योगातून लाभणार्‍या स्वामित्वाचा एक हिस्सा औद्योगिक संशोधनातील पुनर्निवेषार्थ वेगळा काढण्यास सरकार तयार झाले. मुदलियार यांनी दिलेल्या एका प्रस्तावानुसार ’इंडस्ट्रिअल रिसर्च फंड’ निर्माण केला गेला. देशातील औद्योगिक विकासास त्यामुळे चालना दिली जाणार होती. दिल्लीतील मध्यवर्ती सभेकडून दरसाल दहा लाख रुपयांची तरतूदही याकरता मंजूर करण्यात आली.

मुदलियार आणि भटनागर यांच्या प्रयत्नांतून ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद (कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च-सी.एस.आय.आर.) ही एक स्वायत्त संस्था उभी राहिली. सरकारने निर्मिलेल्या संशोधन निधीचे नियंत्रण ती करणार होती. २८ सप्टेंबर १९४२ रोजी ती कार्यान्वित झाली. सी.एस.आय.आर. या नियंत्रक संस्थेस, सल्लागार म्हणून बी.एस.आय.आर. आणि आय.आर.यू.सी. यांची नियुक्ती करण्यात आली. १९४३ मध्ये भटनागर यांनी दिलेल्या प्रस्तावानुसार, पाच राष्ट्रीय प्रयोगशाळा स्थापन करण्याच्या प्रस्तावास सी.एस.आय.आर. च्या प्रशासकीय मंडळाने मंजुरी दिली. राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळा, राष्ट्रीय भौतिकी प्रयोगशाळा, इंधन संशोधन स्थानक, तसेच ’ग्लास अँड सिरॅमिक रिसर्च इन्स्टिट्यूट’ यांचा त्यांत समावेश होता. १९४४ मध्ये या प्रयोगशाळांच्या निर्मितीकरता  सी.एस.आय.आर.ला एक कोटी रुपयांचे अनुदान मिळाले. टाटा इंडस्ट्रिअल हाऊसनेही याकरता वीस लाख रुपयांची देणगी दिली.

भारताच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद (कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च-सी.एस.आय.आर.) पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांचे अखत्यारीत ठेवली गेली. ते स्वतः, देशात विज्ञानाचा विकास व्हावा यासाठी खूप उत्साही होते, १९५४ अखेर, बारा राष्ट्रीय प्रयोगशाळा स्थापन झाल्या आणि आणखी डझनभर नियोजन अवस्थेत होत्या.

१९३६ मध्ये ब्रिटिश सरकारने, शुद्ध आणि उपायोजित रसायनशास्त्रांतील भटनागरांच्या सर्वोत्तम योगदानांच्या गौरवार्थ, त्यांना ’ऑर्डर ऑफ ब्रिटिश एम्पायर (ओ.बी.ई.)’ खिताब दिला. १९४१ मध्ये त्यांना, त्यांच्या युद्धकालीन प्रयासांच्या मान्यतेखातर ’सर’ खिताब देण्यात आला. १९४३ साली ’सोसायटी ऑफ केमिकल इंडस्ट्री, लंडन’ या संस्थेने भटनागर यांना सन्माननीय सदस्य निवडले आणि पुढे उपाध्यक्षही केले. १९४३ साली ’रॉयल सोसायटी ऑफ लंडन’ मध्ये ते फेलो म्हणून निवडले गेले. भारतीय रसायनशास्त्र संघटनेचे ते अध्यक्ष होते. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सेस ऑफ इंडिया आणि इंडियन नॅशनल काँग्रेसचेही ते अध्यक्ष होते. भारत सरकारने १९५४ साली त्यांच्या कार्याच्या गौरवार्थ त्यांना पद्मविभूषण सन्मान दिला. १९९४ साली त्यांचे प्रकाशचित्र असलेले डाकतिकिटही जारी करण्यात आले. १ जानेवारी १९५५ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला.

भारताच्या स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर लगेचच्या काळात, आपल्या अलौकिक बुद्धिमत्तेने भारतातील वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधनास गतीमान करणार्‍या, या स्वभावाने शिक्षक असलेल्या, आधुनिक महर्षीस हा मानाचा मुजरा! त्यांच्या कर्तृत्वाचे आम्हाला कधीही विस्मरण होऊ नये आणि त्यांच्या नीतिमत्तेने आम्हाला कायमच प्रेरित करत असावे हीच प्रार्थना!!

संदर्भः

१.     शांति स्वरूप भटनागर यांचा अल्प परिचय 
https://vigyanprasar.gov.in/bhatnagar-shanti-swarup/.

२. लाजवंती, शांति स्वरूप भटनागर, प्रकाशनकाल-१९४६, पृष्ठे-२१४ 
https://www.rekhta.org/ebooks/lajwanti-shanti-swaroop-bhatnagar-ebooks

३. श्री. नरेंद्र गोळे यांच्या चर्यापुस्तक भिंतीवरील नवा लेख.

https://www.facebook.com/narendra.gole.3/posts/3797677973608457 

.

पूर्वप्रसिद्धीः विद्याप्रसारक मंडळ, ठाणे यांच्या दिशा मासिकाचा जानेवारी-२०२१ चा अंक.

शिकागो पाईल क्रांतिक होण्याचा ७८ वा स्मृतीदिन

जगातील पहिली मनुष्यनिर्मित अणुभट्टी, शिकागो विद्यापीठातील फुटबॉल स्टेडियमवरील, कसरती मैदानातील प्रेक्षागाराच्या आसनांखालच्या मोकळ्या जागेत, ग्रॅफाईट आणि युरेनियमच्या एका थप्पीच्या स्वरूपात रचण्यात आलेली होती. २ डिसेंबर १९४२ रोजी प्रथमच आण्विक साखळी प्रक्रिया इथे सुरू होऊ शकलेली होती. अवनीतलावर अणुयूग इथेच अवतरले होते.

-----------------------------------------------------

७ नोव्हेंबर १९४२ रोजी शिकागो विद्यापीठात एका नव्या आणि जास्त सविस्तर आण्विक थप्पीची निर्मिती सुरू झालेली होती. फर्मींकडून सर्व आकडेमोडी आणि सैद्धांतिक काम तपासून आणि फेरतपासणी करून झालेले होते. "अपघाताचा किंवा अनियंत्रित प्रक्रियेचा धोका प्रत्यक्षात नगण्य होता."

तरीही, प्रकल्प संचालक कॉम्पटन चिंतित होते. फर्मी कुशाग्र आहेत हे त्यांना मान्य होते, पण जर ते चुकत असतील तर शिकागो शहराची राख होणार होती.

फर्मींनी ती शक्यताच नसल्याचे सांगितले होते. नव्या थप्पीतून साखळी प्रक्रियेकडे डोळे लावलेल्या फर्मी आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनी त्या थप्पीस "अणुकेंद्रकीय भट्टी" म्हणायला सुरूवात केलेली होती. तेच नाव मग चिकटले. आजही तेच नाव आहे.

अणुभट्टी फर्मींच्या आकडेमोडी आणि वैशिष्ट्यांबरहुकूम घडवलेली होती. तेच तिचे प्रमुख होते.

युद्धापूर्वीच्या शिकागो विद्यापीठाच्या फुटबॉल स्टेडियमवरील, कसरती मैदानातील प्रेक्षागाराच्या आसनांखालच्या मोकळ्या जागेत थप्पी रचण्यात येणार होती.

मैदान काँक्रीटचे बनवलेले असून वेलींनी आच्छादित होते. प्रेक्षागाराच्या चढत्या फळ्यांच्या खाली, तळघरातील कुलुपबंद कप्पे आणि स्नानगृहे होती. शिवाय एक मोठे बॅटमिंटन कोर्टही होते. आता या भागात "शिकागो पाईल-१, (सी.पी.-१)" -फर्मींची अणुभट्टी- होती.

थप्पी घंटेच्या आकाराची व सुमारे २४ फूट व्यासाची असणार होती. ग्रॅफाईटचे ठोकळे आधारासाठी लाकडी पाळण्यासारख्या चौकटीत ठेवल्यामुळे त्यांचा आकार टिकून राहण्यास मदत होणार होती. असे ४०,००० ठोकळे प्रत्येकी ४.५" x ४.५" x १६.५" लांबीचे असणार होते. कोलंबियाप्रमाणेच शुद्ध ग्रॅफाईटचे स्तरांमधे एक आड एक थर, युरेनियम कांड्यांकरता छिद्रे पाडलेले असणार होते. कांड्या ८.२५ इंच अंतरांवर असणार होत्या. हे सर्व आकडे फर्मींच्या आकडेमोडींवर आधारित होते. जी, त्यांनी वारंवार तपासलेली होती, आणि आता ते, प्रत्यक्ष रचनेदरम्यान आवश्यक ते बदल करून आकडे पुन्हा जुळवून घेण्यासाठी, तिथेच असणार होते.

"मग, एन्रिको, तुम्हीच पायाचा ठोकळा का नाही ठेवत?" रचना सुरू झाली त्या नोव्हेंबरच्या एका घडामोडीपूर्ण दिवशी, एक अभियंता म्हणाला. फर्मींनी हसून ग्रॅफाईटचा एक ठोकळा उचलला आणि अणुभट्टी असणार होती, त्या कोपर्‍याच्या खडूने आखलेल्या खुणेवर ठेवला. सगळ्यांनी टाळ्या वाजवून आनंद व्यक्त केला. ते आता साखळी प्रक्रिया साधण्याच्या मार्गावर होते.

मात्र काम जेवढे कटकटीचे होते तेवढेच धोकादायकही होते. ते ठोकळे हातांनीच ठेवण्यात येत. उभ्या आडव्या ओळींमधे थरावर थर चढत होते. थर विलग ठेवण्याकरता घालावयाच्या नियंत्रण दंडांकरता जागा सोडतांना खूप काळजी घ्यावी लागे. एरव्ही विदलन अपरिपक्व अवस्थेतच घडून येऊ शकले असते.

नियंत्रण दंड "जागच्या जागीच, कॅडमियम पत्रा लाकडी पट्टीवर ठोकून, तयार करण्यात आलेले होते. हे दंड हातानेच, थप्पीत सरकवायचे होते." थप्पी विदलनाच्या किती निकट पोहोचलेली आहे हे पाहण्यासाठी, हे दंड आत-बाहेर करून पाहावे लागत. विदलन घडून येणे, ही साखळी प्रक्रियेची पहिली पायरी होती. एरव्ही इतर वेळी हे नियंत्रण दंड जागेवरच अडकवून कुलुपबंद केले जात.

दिवसादिवसाला काम अधिकाधिक नाजूक होत होते. हर्बर्ट अँडर्सन यांचेनुसार फर्मी, "निरनिराळ्या दर्जाचे उपलब्ध असणारे पदार्थ कुठे ठेवले असता सर्वाधिक प्रभाव मिळवता येईल हे शोधून काढण्यात बराचसा वेळ खर्च करत असत."

डिसेंबर १ पर्यंत, निर्मिती सुरू होऊन तीन सप्तांहांहून थोडासा जास्तच कालावधी होऊन गेलेला होता. फर्मींना हे स्पष्ट झालेले होते की थप्पी, साखळी प्रक्रिया घडून येण्याच्या टप्प्याजवळ पोहोचत होती. त्याकरता नियंत्रण दंड बाहेर काढून घ्यावे लागत. प्रत्येक दंड बाहेर काढत असतांना ते बारकाईने लक्ष ठेवून असत. दिवस सरत आलेला होता आणि शेवटला नियंत्रण दंड आतमधेच होता.

त्या शेवटल्या दोन दिवसात घेतलेल्या काळज्या एवढ्या प्राथमिक होत्या की त्या फारच ढोबळ वाटत. जर साखळी प्रक्रिया हाताबाहेर जाऊ लागली तर थप्पी विस्कळित करून साखळी प्रक्रिया खंडित करण्यासाठी, अशी एक सुरक्षा तरफ बसवलेली होती. पण जर ती स्वतःहून काम करेतनाशी झाली तर, ती धरून ठेवणारा दोर तोडून टाकण्यासाठी, एक वैज्ञानिक कुर्‍हाड घेऊन उभा होता. याशिवाय एक "आत्मघातकी पथक, ज्यामध्ये तीन तरूण भौतिकशास्त्रज्ञ, हातात कॅडमियम-सल्फेट द्रावणाने भरलेल्या चरव्या घेऊन छतापाशी ठेवलेले होते." प्रक्रिया अनियंत्रित होताच ते थप्पीवर त्या द्रावणाचा अभिषेक करणार होते.

१९४२ - शिकागो विद्यापीठातील स्क्वॅश मैदानावर रचलेली आण्विक थप्पी. 
युरेनियमच्या लगडी ग्रॅफाईटच्या विटांमधे जडवलेल्या आहेत.

२ डिसेंबर १९४२ च्या सकाळी, फर्मींच्या निगराणीखाली, शेवटल्या नियंत्रण दंडाला सावकाश बाहेर ओढणे सुरू झाले. दंड एका वेळी ६ इंचच बाहेर काढत व मग बराच वेळ वाट पाहिली जाई. दरम्यान थप्पीची निरीक्षणे नोंदवली जात. नियंत्रण दंड आणखी बाहेर काढण्यास सांगण्याआधी, फर्मींनी नव्या निरीक्षणांवर आधारित आणखी एक आकडेमोड केली.

११३० पर्यंत दंड ७ फूट पर्यंत थप्पीबाहेर आलेला होता. फर्मी म्हणाले, "मला भूक लागली आहे. चला आपण जेवण करू या."

जेवून परतल्यावर फर्मींनी काही निरीक्षणे घेतली आणि त्यांच्या स्लाईड-रूलवर आणखी काही आकडेमोड केली. "ह्या वेळी, नियंत्रण दंड बारा इंच बाहेर काढा." त्यांनी सांगितले.

तसे केल्यावर फर्मी म्हणाले, "ह्याने काम होणार आहे. आता ती (साखळी प्रक्रिया) स्वावलंबी होईल."

"प्रथम विरक्ताणू गणकाचा आवाज ऐकू आला." हर्बर्ट अँडर्सन सांगत होते, नंतर काय घडले ते. "क्लिकेटी क्लॅक. क्लिकेटी क्लॅक. मग क्लिक झपाट्याने येऊ लागल्या आणि थोड्या वेळानंतर त्या एकमेकांत मिसळून मोठ्ठा आवाज होऊ लागला."

फर्मींचा हात वर गेला आणि सगळ्या गोंधळाच्या वर जाऊन, त्यांचा आवाज ऐकू आला, "थप्पी क्रांतिक झालेली आहे." त्यांनी घोषणा केलेली होती.

एक आण्विक साखळी प्रक्रिया सुरू झालेली होती.

ती केवळ साडेचार मिनिटेच चालली. मग फर्मींनी नियंत्रणदंड आत सारून घेतला आणि साखळी प्रक्रिया मंदावून थांबली. उपस्थित असलेल्या ४२ जणांनी मोकळा श्वास घेतला.

प्राध्यापक कॉम्प्टन ह्यांनीही मोकळा श्वास घेतला. लगेचच त्यांनी वॉशिंग्टला कळवले "इटालियन दिग्दर्शक नुकताच नव्या जगात येऊन पोहोचला आहे. प्रत्येकजण सुखरूप पोहोचला आहे, आणि मजेत आहे.".

संदर्भः

एन्रिको फर्मी: अणुयुगाचा प्रणेता, लेखक: टेड गॉटफ्रीड, प्रकाशक: युनिव्हर्सिटी प्रेस, प्रकाशन काल: १९९९, किंमत: रु.१२५/- फक्त.

मेकॉले जिंकला आहे!

आज मेकॉलेचा २२० वा जन्मदिवस आहे.

मेकॉले जिंकला आहे!

नरेंद्र गोळे २०२०१०२५

थॉमस बॅबिंग्टन मेकॉले
(जन्मः २५ ऑक्टोंबर १८००, मृत्यूः २८ डिसेंबर १८५९) 

आपला देश ब्रिटिशांच्या गुलामगिरीत खितपत पडलेला असतांना, इसवीसन १८३२ ते १८३३ दरम्यान, तत्कालीन लॉर्ड ग्रे ह्या ब्रिटिश इंडियाच्या प्रशासकास, सेक्रेटरी ऑफ द बोर्ड ऑफ कंट्रोल ह्या नात्याने, भारतीय शिक्षण पद्धतीत आमूलाग्र बदल सुचविणारा मेकॉले हाच होता. असे बदल केल्यास ब्रिटिश संस्कृती, भारतीय संस्कृतीस कायम स्वरूपी गुलाम बनवू शकेल, अशी त्याची धारणा होती. त्याच्या सूचनांवर अंमल होऊन, त्यास देदिप्यमान यशही लाभले. आपण सारेच आज इंग्रजी भाषा, लिपी, आचार, विचार, संस्कृतीच्या सिकंजांत जे जखडलेले आहोत, ही त्याचीच जीत आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

ब्रिटिश सरकारला भारतीय संस्कृतीचा कणा मोडण्याचे उपाय सांगणारा मेकॉले म्हणाला होताः

English education would train up a class of persons, Indian in blood and color, but English in tastes, in opinions, in morals and in intellect.

-        Thomas Babington Macaulay

म्हणजे

इंग्रजी शिक्षण एका अशा वर्गाला प्रशिक्षित करेल, ज्याचे रक्त आणि रंग तर भारतीय असेल, मात्र ज्याची रुची, मते, नैतिकता आणि बुद्धिमत्ता इंग्लिश असेल. - थॉमस बॅबिंग्टन मेकॉले

त्यालाही कल्पना नसेल एवढे अपूर्व यश त्याच्या दूरदृष्टीच्या नियोजनाला मिळालेले आहे. आपल्याच उदयमान पिढीची आवड-निवड, अश्रद्ध विचारसरणी, वर्तनातील बेदरकारी आणि बुद्धिमत्तेतील निर्ममता आज अस्तमान पिढीची घोर चिंता बनून राहिलेली आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

त्याच्या अपेक्षेनुसार किंबहुना नियोजनानुसार, आपली उदयमान पिढी इंग्रजीत विचार करते आहे, इंग्रजीत बोलते आहे, लिहितांना उत्तम प्रकारे केवळ इंग्रजीतच अभिव्यक्त होऊ शकते आहे. ते असे का वागतात, असे त्यांना कोणी विचारू शकत नाही, ते स्वतः तसा विचारही मनात आणत नाहीत आणि त्यांची मुले तर, मनात तसा विचार आणूही शकणार नाही आहेत. कारण त्यांच्यापर्यंत ते सामर्थ्य पोहोचणारच नाही आहे. गावाकडली उदयमान पिढीही, इंग्रजी येत नसले तरी, बहुतांशी शब्द आवर्जून इंग्रजीच बोलते आहे. त्यात अभिमान बाळगते आहे. उरापोटी कष्ट घेऊन मुलांना इंग्रजी माध्यमातून शिकवते आहे. ह्याबाबत किंचितही संशय असेल तर चर्यापुस्तकावरची नावे पाहा ९०% हून अधिक रोमनमध्ये लिहिलेली दिसतील, उदयमान लेखकांच्या ’पोस्टी’ (कारण त्या मुळात ’नोंदी’ नसतातच) पाहा, त्या ९०% हून अधिक, इंग्रजीत प्रसवतांना दिसतील. इत्यादी. इत्यादी. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

मराठी विज्ञान परिषद, हिंदी विज्ञान परिषद, भारत सरकार इत्यादीकांनी वैश्विक अंकपद्धती म्हणून रोमन अंकांचा स्वीकार केला आहे. आपल्या भारत देशाने विश्वाला संख्या मोजण्याचे शिकवले. दशमान पद्धती दिली. शून्य दिले. एक ते दहा आकड्यांना अक्षरसंकेत दिले. ती देवनागरी अक्षरे, ते अंक, आपण स्वतःच सोडून दिलेले आहेत. मराठी माध्यमातून गणित शिकणार्‍या प्राथमिक शाळेतील मराठी विद्यार्थ्यांना आपलेच शासन रोमन आकडे वापरण्याची सक्ती करत आहे. इतरत्र देवनागरी आकडे वापरणारी मुले, शाळेत रोमन आकडे लिहू लागल्यावर बुचकळ्यात पडून गणिते चुकू लागली आहेत. आंध्र प्रदेश सरकारने तेलुगू माध्यमातील शिक्षण बंद करून इंग्रजी माध्यमच अनिवार्य केलेले आहे. ब्रिटिशांची ही गुलामगिरी आपण का करतच राहिलो आहोत, हे शासनकर्त्यांनाही कळेना झाले आहे. त्यांची तशी इच्छा आहे का विचारून पाहा! ते तत्काळ त्याविरोधी मत व्यक्त करतील. देवनागरी, मराठीची महती गातील. मग हे सारे का बरे होते आहे? कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

थॅन्क्यू, सॉरी, एक्सक्यूज, पंप, इलेक्ट्रॉनिक्स, डाटा, मोबाईल, टॉप-अप, रिचार्ज, सर्व्हिस प्रोव्हायडर ह्या शब्दांकरता; धन्यवाद, क्षमस्व, क्षेपक, विजकविद्या, विदा, भ्रमणभाष, भर करणे, पुनर्भरण, सेवादाता इत्यादी शब्द पूर्वीपासूनच आपल्या मायमराठीत विद्यमान आहेत. हे उदयमान पिढीच्या गावीही नाही, एवढेच नव्हे तर अस्तमान पिढीही आपल्याच शब्दांकडे परक्यांसारखे पाहत आहे. आपली उदयमान पिढी हे वाचणारच नाही आहे, अस्तमान पिढीही केवळ धुमसतच राहणार आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

भारतीय संस्कृती म्हणजे काय? तर परधर्म सहिष्णुता. परकर्म सहिष्णुता. परमर्म सहिष्णुता आणि परवर्म सहिष्णुता. ह्यांपैकी एक तरी सहिष्णुता आज आपल्यात टिकून आहे का ह्याचा प्रत्येक भारतीयाने विचार करावा अशीच परिस्थिती आहे. सारीच सहिष्णुता लयास जातांना दिसत आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

सत्यमेव जयते ब्रीद असलेल्या भारतात सत्याची आस सोडून, सत्यालाच त्रास देणार्‍यांची संख्या वाढत आहे. तमसो मा ज्योतिर्गमय म्हणून प्रत्येक घरात असंख्य ज्योती चेतवून दिवाळीत भर अमावस्येचा अंधार नाहीसा करणार्‍या आपल्या संस्कृतीत, एम.एस.ई.बी. (मंडे टू संडे इलेक्ट्रिसिटी बंद) जन्मलेल्या असून शेतीच्या कृषीपंपांच्या तोंडचे पाणीच त्यांनी पळवून लावलेले आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

हा लेख वाचल्यावर “इज इट फेवरेबल ऑर ट्रॉलिंग?” अशी कुजबूज मनात सुरू होणारे कमी नसणार आहेत! त्यांनी आपापल्या मनातील ’ड्रिम इंडिया’ च्या संकल्पना, सनातन धर्माच्या

सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद्दुःखभाग्भवेत्‌ ॥ - अनुष्टुप्‌

म्हणजे

सुखात सर्व राहोत निरोगी सर्व राहु दे ।
खुशाल सर्व राहोत दुःखी कुणी असू नये ॥ - अनुष्टुप्‌ 

ह्या परंपरागत, प्राचीन संकल्पनेशी ताडून पाहाव्यात! आपला इथवरचा प्रवास काही आपल्या स्वनिर्धारित गुरूकुल शिक्षणप्रणालीचे पर्यवसान नाही, तर परकीयांनी लादलेल्या परक्या शिक्षणप्रणालीची, त्यांना हवी असलेली फळे आहेत. ह्या वास्तवाची जाणीवही आपल्याला उरलेली नाही आणि सुधाराची वाट तर अदृष्टच राहिली आहे. मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

खरेच का हो आपल्याला मेकॉले जिंकायला हवा होता? आपल्याला ते पक्षकर आहे का? त्याच्या स्वप्नातले शिक्षण, आपण आजही घेत राहण्याची, आपल्यावर कुणी सक्ती तर करत नाही ना? आपण चिरंतन जपलेली आपल्या पूर्वजांची, आपल्या वाडवडिलांची आणि आपलीही अमूल्य स्वप्ने साकार करण्याप्रती, आपली काही कर्तव्ये आहेत की नाही? वर्तमान वाटचाल आपले भवितव्य उज्ज्वल घडवेल का?

कविवर्य सुरेश भट म्हणतातः

ही न मंजूर वाटचाल मला । दे भविष्या तुझी मशाल मला ॥

मान्यवर, तुम्ही काय म्हणता?

जोवर आपली उदयमान पिढी मनापासून हे कबूल करणार नाही की, मेकॉले जिंकला आहे. तो जिंकणे आपल्याला नको आहे. पराभवाचे हे शल्य मुळासकट उपसून टाकायला ती जेव्हा प्राणपणाने पुढे येईल, तेव्हाच ह्या परिस्थितीत सुधार होऊ शकेल. अन्यथा आपण आंधळे, दळतच राहू आणि परकीय कुत्रे पीठ खातच राहतील! मग कबूल करायला का घाबरावे?

मेकॉले जिंकला आहे!

विदलन

जगातील सर्वात जड अशा युरेनियम अणूवर, वेगाने विरक्तक (न्यूट्रॉन) कण धडकवल्यास, विदलन (फिजन) घडून येते. ह्या प्रक्रियेत युरेनियम अणू दुभागतो. अदमासे एकाच आकाराचे दोन लहान अणू निर्माण होतात. सरासरीने दर प्रतिक्रियेत तीन नवे विरक्तक जन्माला येतात आणि सरासरीने २० कोटी विजकवोल्ट (विवो) उष्णता मुक्त होते. एका विरक्तकाबदली तीन नवे जन्माला येत असल्याने, तेही पुन्हा अशाच प्रक्रिया घडवून आणू शकतात. अशीच साखळी सुरू राहिली तर सामान्य इंधनाहून सुमारे अब्जपट अधिक ऊर्जा तेवढ्याच इंधनातून मुक्त होऊ शकत असते. हेच आहे अणुऊर्जा निर्मितीचे मुख्य तत्त्व. विदलन.

ह्याच प्रक्रियेचे वर्णन ’श्रवणाभरण’ वृत्तात करण्याचा प्रयत्न इथे केलेला आहे.
वृत्तः दुसरी सवाई किंवा श्रवणाभरण, अक्षरे-२३
गण- न ज ज ज ज ज ज ल ग, यति-७,६,६,४ 
नमन जनास जनास जनास जनास जनास जनास लगा-२३ 

चालः श्री. रामकृष्ण कवींनी रचलेले महिषासुरमर्दिनी स्तोत्र, अयिगिरि नंदिनि

विदलन

संकल्पना, लेखन आणि प्रस्तुतीः नरेंद्र गोळे २०२०१०२०

विदलन ते घडते धडकून विरक्तक मूळ युरेनियमा
मग अणु भंगुन होय दुभाजन तीन विरक्तक मोकलिता ।
अणु दुसरेच नवे घडती मग दोन फुटून दिशा सुटता
विखुरत दोन हजारहि लाख विवो उरजाहि तशीच तदा ॥

’अनुवाद रंजन’ ची दीड लाख वाचने

२००४ सालच्या ऑक्टोंबरमध्ये मनोगत-डॉट-कॉम संकेतस्थळावर, मी महाजालावरील युनिकोड अक्षरसाच्यातील पहिली, गीताईची प्रत लिहिली. http://www.manogat.com/node/367. नंतरच्या दोन वर्षांत तिथे एका नव्याच पर्वाला सुरूवात झाली. सदस्य आपापसात मनोरंजक खेळ खेळू लागले. त्यात एक होता हिंदी गाण्यांचे त्याच चालींत गाता येतील असे मराठी अनुवाद तयार करण्याचा. सारा खेळ आपापसातच चालत असल्याने आस्वाद, विनिमय सुरळित चालत असे. ’प्रवासी (प्रणव सदाशिव काळे)’ हे तर हिंदी गीतांचा संस्कृत अनुवादही करत असत. पुढे तिथले प्रशासक श्री. महेश वेलणकर ह्यांनी मनोगत-डॉट-कॉम संकेतस्थळावर, जगातील पहिली मराठी, देवनागरीतील ’शुद्धलेखनचिकित्सा (स्पेलचेक)’ निर्माण केली. लिखाणातील शुद्धतेने मजकूर अधिकाधिक आस्वाद्य होत गेले. त्याशिवाय त्यांनी एक अशी सोय निर्माण करून दिली की, दर गुरूवारी असा एक अनुवाद, मूळ हिंदी गाणे न देताच प्रकाशित करायचा. पुढच्या गुरूवारी मग अनुवादक स्वतःच, तो अनुवाद कोणत्या गीताचा आहे ते सांगत असे. दरम्यान आठवडाभर इतर वाचक तो अनुवाद मुळात कोणत्या गीताचा असावा ते हुडकत राहत. अशाप्रकारे अगणित हिंदी गीतांचा मराठी अनुवाद, अनेक सदस्यांनी केला. सुमारे दीड वर्षे हा खेळ सुरू राहिला.

मग अनुवादाचा आस्वाद न घेता, हे काय लगेचच ओळखू येत आहे. मुळीच कोडे वाटत नाही. अशाप्रकारच्या प्रतिक्रिया येऊ लागल्या. साहिर लुधियानवीच्या शब्दरूप ताजमहालाला आपल्या दरिद्री शब्दकळेच्या विटा जोडू नका असे अनाहुत सल्लेही मिळू लागले. त्या सगळ्यांना अनुवादाच्या आस्वादास प्रवृत्त करण्यासाठी मग मी ’पद्यानुवादांचा रसास्वाद http://www.manogat.com/node/14134’ हा लेख लिहिला. मात्र एकदा सदस्यांनी निंदाव्यंजक सूर धरला की, आस्वादाची भावना मागे पडते. तसेच झाले. अनुवादकांनाही त्या वादंगांत स्वारस्य उरले नाही. मात्र अनुवाद करण्याचा जो छंद जडलेला होता तो तर तसाच राहिला. सोबतीला. मग मी नवाच पर्याय निवडला. मी ’अनुवाद रंजन’ ह्या माझ्या अनुदिनीवरच हे अनुवाद ठेवू लागलो. जगातील कुणीही ते पाहू शके. कुणालाही प्रतिक्रियाही देता येत असत. अर्थात प्रतिक्रियेतही लोक मग आपापल्या जाहिराती करू लागले, विभद्र मजकूर लोटू लागले, तेव्हा ती सोयही बंद करावी लागली. मात्र अनुवाद सुरूच राहिले. कोण वाचेल तुमचे अनुवाद. शब्दाला शब्द घालून असे का कुठे अनुवाद होतात? अशी खिल्लीही उडवली गेली.

मात्र विक्रमार्काने आपला हट्ट सोडला नाही. तसाच मीही अनुवादांचा छंद काही सोडला नाही. कुणी वाचत होते, की नव्हते, कळण्याचा काही मार्गच नव्हता. सुरूवातीस मला कुणी वाचावे अशी अपेक्षाही नव्हती. मात्र लोक वाचतच होते. जगभरातील अनेकांना ते आवडतही होते. प्रतिक्रियांचे अनुमतीकरता पूर्वपरिक्षण सुरू केल्यावर, त्याही मोजक्याच येत असत. तरीही अनुवाद लोकांना आवडत आहे ह्याचे निदान होत होते. म्हणून मीही लिहिता राहिलो. आज ’अनुवाद रंजन’ ह्या अनुदिनीची दीड लाखावर वाचने झालेली आहेत. ह्या सर्व वाचकांचे मनःपूर्वक आभार! असेच वाचत राहा. अनुवादांवर प्रेम करत राहा. ही आग्रहाची विनंती!!

एकदा तर गंमतच झाली. बसमधून घरी परतत असतांना आमच्या कार्यालयातील एक महिला मला विचारू लागली, तुम्ही एवढे अनुवाद करत असता, मला एक अनुवाद करून द्याल का? मला कळेना की, ह्या बाईंना कुठला अनुवाद हवा झाला. त्यांच्या मुलीला शाळेत ’नैसर्गिक आपत्ती’वर निबंध लिहायला सांगितला होता. त्यांनी नेटवर शोधले. विकिपेडियावरील ’नॅचरल डिझास्टर’ लेख त्यांना आवडलाही. पण मग तो मराठीत कसा आणणार? म्हणून त्यांना माझी मदत हवी झाली होती. ह्या अनुवादाचे काही मोल मिळू शकेल अशीही स्थिती नव्हती. तरीही मी रात्री जागून तो अनुवाद केला. अनुदिनीवरही टाकला आणि त्या बाईंना दुसर्‍याच दिवशी मुद्रित करूनही दिला. त्या अर्थातच आश्चर्यचकित झाल्या. मला धन्यवाद दिले. पुढे असंख्य लोकांच्या मुलांना त्याचा उपयोग झाला, असे त्यांनी आवर्जून सांगितले. कोणी तिथेही पक्षकर प्रतिक्रिया लिहिल्या. कुणी प्रत्यक्ष भेटून सांगितले. ई-मेलवरही कळवले. फोन माहीत होते त्यांनी फोनही केले. मग मला असा शोध लागला की, समाजाला पदोपदी अनुवादांची गरज भासते. अनुवादकही हवेच असतात. मात्र त्यांनी निःशुक्ल काम करावे एवढीच त्यांची माफक अपेक्षा असे.

विशेषतः धारेच्या टोकावरील नवनवीन तंत्रज्ञानांकरता मराठीत शब्दांचीच वानवा आहे. अमेरिकन कॅन्सर सोसायटीच्या संकेतस्थळावर कॅन्सरवरील अत्यंत नव्या इंग्रजी शास्त्रीय  शब्दांचा शब्दकोश आहे. त्यात सुमारे १०,००० शब्द आहेत. त्यांचा मराठीत कुणीही अनुवाद केलेला नाही. आयुर्वेदात शब्द आहेत. मात्र ते शास्त्रीय ग्रंथांच्या पसार्‍यांत हरवले आहेत. आयुर्वेदाचार्य असंख्य आहेत. मात्र ते गरजवंतास मराठी शब्द पुरवू शकत नाहीत. मला जॅसकॅप नावाच्या एका गैरसरकारी संस्थेकडून एक विचारणा आली. लहान मुलाला कॅन्सर झालेला होता. एक चाळीस पानी पुस्तिका मराठीत अनुवाद करून हवी होती. कारण मुलाचे मायबाप मराठी होते. त्यांना इंग्रजी कळत नव्हते. अर्थातच मोफत आणि अत्यंत तातडीनेही. त्यांच्या माहितीतले अनुवादक सहा महिने लागतील सांगत होते. मायबापांना मजकूर कळून उपचार सुरू व्हायचे, तर अनुवाद लगेचच हवा होता. मी तो पाच-सहा दिवसांतच पूर्ण केला. मुलाचे उपचार सुरू झाले. हल्ली ७०% कर्करोग उपचारांनी पूर्णपणे बरे होतात. ही माहिती मिळून, उपचार सुरू झाले, ही मला फारच मोलाची गोष्ट वाटली. पुढे मी त्यांच्याकरता तसल्याच अनेक पुस्तिकांचा मराठीत अनुवाद केला. ते सारेच अनुवाद आजही, ’अनुवाद रंजन’वर उपलब्ध आहेत.

मध्यंतरी मला कुणीतरी विचारले ’सायबरनेटिक्स’ म्हणजे काय? मलाही नेमकेपणाने सांगता येईना. पाश्चात्यांना आज कळलेल्या ह्या संकल्पनेवर आपल्या संस्कृतीने फार पूर्वीच प्रगल्भ साहित्यरचना केलेली आहे, असे मग मला आढळून आले. सायबरनेटिक्स म्हणजे सूत्रशास्त्र. शास्त्रीय माहिती सूत्ररूपाने लिहिण्याचे शास्त्र. सारी भारतीय ब्रम्हविद्याच सूत्ररूपाने बद्ध केलेली आहे. गीता ६९७ अनुष्टुप्‍ छंदांतील श्लोकांत. पातंजल योगसूत्रे १९५ सूत्रांत. इत्यादी इत्यादी. मग मी ऑक्सफर्ड डिक्शनरीजवरील आणखी एका लेखाचा मराठी अनुवाद केला ’सूत्रशास्त्राचा उगम https://anuvad-ranjan.blogspot.com/2017/05/blog-post_23.html’. तो तिथे आजही विराजमान आहे.

आजवर भारतभरात सर्वदूर खूप विख्यात असलेले, सर्व भाषांतून समश्लोकी अनुवाद झालेले, आंतरजालावर दृक्‌-श्राव्य माध्यमांतून विविध प्रकारे उत्तमरीत्या सादर झालेले एक स्तोत्र आहे. ते आहे आपल्या सर्वात लोकप्रिय देवाचे, महादेवाचे. रावणरचित शिवतांडव स्तोत्र. मला तर ह्या स्तोत्राची भुरळच पडली होती. अगदी मोहिनीच म्हणाना. मग तरूण जॉर्ज वॉशिंग्टनने घराच्या बागेतील उमद्या वृक्षावर कुर्‍हाड चालवावी, त्या हुरूपाने, मला त्याचा अनुवाद करावासा वाटू लागला. समश्लोकी अनुवादाचा तो पहिलाच प्रयास होता. एक एक कडवे झाले की मी मायबोली, मिसळपाववर ते टाकत असे. तिथे असंख्य जाणकार असतात. त्यांनीच मला सांगितले की, ते पंचचामर छंदात आहे. मग मी पंचचामर छंद म्हणजे काय ते शोधून काढले. त्यात समश्लोकी अनुवाद केला. मायबोलीवरच तो मराठी भाषा दिनाच्या निमित्ताने प्रकाशितही झाला http://www.maayboli.com/node/39386. त्याची अधोभारण-क्षम श्राव्य आवृत्तीही काढण्यात आली. मग माझ्या प्रतिभेला नवेच क्षेत्र खुले झाले. समश्लोकी अनुवादाचे. राजा भर्तृहरीची तीन शतके तर खूपच विख्यात आहेत. श्रुंगार शतक, वैराग्यशतक आणि नीतिशतक. मला तर चवथेही मिळाले विज्ञानशतक. आता त्यातील श्लोकांचे मराठी समश्लोकी अनुवाद करण्याचे काम सुरूच आहे. केवळ हौसेखातर.

 

माझीच बायको, मुलगा मला नेहमी विचारत असत की, तुम्ही असले बोजड मराठी शब्द वापरता, कोण कशाला असले अनुवाद वाचेल? मी म्हणत असे की, तुम्हाला ’एँजिओप्लास्टी’ सारखे इंग्रजी शब्द अवघड आणि बोजड वाटत नाहीत. पण हृदयधमनी रुंदीकरणासारखे ओळखीचे सोपे शब्द बोजड वाटत आहेत. हा मॅकॉलेचा विजय आहे. मीही जिंकेन एक दिवस. अमृतातेही पैजा जिंकणारी मराठी, देवनागरी, आपली मायबोली, कुठे कमी पडते आहे असे मला वाटतच नसे. पुढे ब्रिगेडिअर हेमंत महाजन लिखित ’आव्हान जम्मू काश्मीरमधील छुप्या युद्धाचे’ ह्या पुस्तकाला मराठी अनुवादाकरताचा पुरस्कार मिळाला. तोही १८९४ साली न्यायमूर्ती रानड्यांनी स्थापन केलेल्या ’डेक्कन व्हर्नाक्युलर ट्रान्सलेशन सोसायटी’ कडून. सांगायचे काय की, ह्या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद मीच तर केलेला होता. मग मला रीतसर बोलावणे आले. १२-१२-२०१६ रोजी पुण्यात झालेल्या एका दिमाखदार सोहळ्यात मला तो पुरस्कार प्रदानही करण्यात आला. ह्या कार्यक्रमाचे प्रमुख पाहुणे होते बाबासाहेब पुरंदरे.

मग हाही आक्षेप आला की, मोफत करताय म्हणून. तुम्हाला कोणी पैसे देईल का, अनुवाद करण्यासाठी. तर हो. मग तेही घडून आले. कामे आपणहून चालून आली. मोबदला थेट खात्यात जमा झाला. लाखो रुपये कमाई झाली. हजारोंनी आयकर मी भारत सरकारला दिला. भारत सरकार, महाराष्ट्र सरकार इत्यादींची अनुवादाची कामे मी केली. मात्र त्यांचा दर अनुक्रमे शब्दाला पंचाहत्तर पैसे, एक रुपया असा असतो. पुढे तर मी त्यांचीच कामे खासगी संस्थांकडून घेऊन केली. तेव्हा मात्र मी शब्दाला सव्वा रुपया दर घेतलेला आहे. स्वतःखातर, लोकांखातर, पैशाखातर, मनोरंजनाखातर असे सर्वच प्रकारचे अनुवाद मी केले. किती बरे केले असतील एकूण? आजवर मी ए-४ आकाराच्या हजारो इंग्रजी पानांचा मराठीत अनुवाद केलेला आहे, देवनागरी टंकणासहित! म्हणूनच आता मला टीकेचे भय वाटत नाही.

माझ्यावर टीका करणारे, मला नावे ठेवणारे, सूचना करणारे, मार्गदर्शन करणारे हे सारे माझे गुरूच आहेत. त्यांना मनःपूर्वक सादर प्रणाम! पण कौतूक तर ह्याचेच आहे की, आज त्या सार्‍यांना, लाखो वाचक लाभले आहेत.

तात्पर्य काय! तर लोकहो, सारेच लोक अनुवाद करू शकत नाहीत. जे करू शकतात तेही बहुतांशी पैशांकरता करतात. इतर भाषांत रस-रंजनाचा अनमोल ठेवा आजही विद्यमान आहे. तो तुमच्यापर्यंत आपोआप पोहोचेल ही शक्यता शून्यासारखीच आहे. मग जे हौसेखातर अनुवाद करू पाहत आहेत त्यांना नाउमेद का करा? लोकांनी एकदा आणि नेहमीकरता हे मान्यच करावे की, लोकांना अनुवाद हवे असतात. ते करणारे वाढावेत. त्यांची गुणवत्ता वाढावी. महाराष्ट्रात मराठीत, देवनागरीत, तुम्ही अनुवाद का करता? असे प्रश्नच उद्भवू नयेत. मराठी अनुवादांना, अनुवादकांना महाराष्ट्राच्या शासनानेच प्रोत्साहन द्यावे. खरे तर अनुवादाची शाळाच काढावी. मी तिथे आनंदाने शिकेन. शिकवेन.

आजमितीला हिंदी, मराठीसारख्या स्वदेशी भाषांच्या माध्यमांतून आधुनिक विषयांसह साधे पदवीधरही होणे दुरापास्त आहे. ही अवस्था जर संपुष्टात आणायची असेल; आज हा ’माहिती तंत्रज्ञान’ विषय घेऊन मराठी माध्यमातून ’विद्यावाचस्पती’ झाला; उद्या तो ’अणुऊर्जा शास्त्र’ विषय घेऊन मराठी माध्यमातून ’आचार्य’ झाला; अशा बातम्यांची स्वप्ने जर तुम्हाला लोभस वाटत असतील; तर लोकहो, आजच आपल्याला शेकडो गुणवंत अनुवादकांच्या फौजा हव्या आहेत. म्हणून अनुवादांवर, अनुवादकांवर प्रेम करा. त्यांना प्रोत्साहन द्या. उद्याला आपल्याच मायबोलीस सुखाचे, समृद्धीचे दिवस येतील. जगभरातील असंख्य भाषांतील रसरंजनाचे अमूल्य साठे आस्वादण्याकरता मग आपल्याला त्या त्या भाषा शिकाव्याच लागणार नाहीत.

’अनुवाद रंजन’ची दीड लाख वाचने होण्यापाठच्या हाका सावधतेने ऐका! काळाची गरज ओळखा आणि अनुवादात किमान रस घ्या, हेच ह्या निमित्ताने सांगायचे आहे.

डॉ. शेखर बसूः अणुइंधन पुनर्चक्रण पूर्णत्वास नेणारे अणुशास्त्रज्ञ

केरळमधील अल्वाये येथील वाळूत युरेनियम आणि थोरियमची खनिजे मिळतात. ही दोन्हीही मूलद्रव्ये अणुभट्टीकरता उपयोगात आणता येणारी अणुइंधने आहेत. त्यांवर प्रक्रिया करून, त्यांचे शुद्धीकरण करून, समृद्धीकरण (एन्रिचमेंट) करून त्यांपासून आण्विक इंधने तयार केली जातात. अशी इंधने मग अणुभट्टीत वापरता येतात. अणुइंधने सामान्य इंधनांच्या अब्जपट अधिक ऊर्जा देऊ शकतात. खनिज गवेषणापासून तर अणुइंधनांतली ऊर्जा विद्युतऊर्जेत रूपांतरित करण्यापर्यंतच्या प्रक्रियेला अणुइंधनचक्राचा पूर्वार्ध (फ्रंट एंड) म्हणतात.

मात्र वापरलेली अणुइंधने अत्यंत किरणोत्सारी असतात. सजीवांकरता अत्यंत अपायकारक असतात. त्यांतील किरणोत्सार संहत (काँन्सेंट्रेट) करून सुरक्षितरीत्या काचस्वरूपात संघनित  केला जातो. तो संघनित किरणोत्सारही त्याची अपायकारकता नाहीशी होईपर्यंत तरी, दीर्घकाळ सांभाळत राहावा लागतो. हे करत असतांना त्यातून अत्यंत मूल्यवान असे प्ल्युटोनियम नावाचे मूलद्रव्यही प्राप्त होत असते. प्ल्युटोनियमचा उपयोग आण्विक स्फोटके तयार करण्यासाठी होऊ शकतो. वापरलेल्या इंधनांतील किरणोत्सार काचेत संघनित करून सांभाळण्यापर्यंत आणि त्यातून निर्माण झालेल्या प्ल्युटोनियम सारख्या पदार्थांवर प्रक्रिया करण्यापर्यंतच्या सर्व प्रक्रियांना मिळून अणुइंधनचक्राचा उत्तरार्ध (बॅक एंड) म्हणतात.

इथवरच्या अणुइंधनचक्रातील सगळ्या प्रक्रिया आपल्या भारत देशाने, स्वबळावर, अत्यंत यशस्वीरीत्या आणि सुरक्षितपणे साध्य केलेल्या आहेत. म्हणूनच आपला देश केवळ अणुऊर्जासंपन्नच नाही तर अण्वस्त्रसज्जही झाला आहे. एवढेच नव्हे तर, त्यातून उद्भवणारा किरणोत्सार अल्पांशात काचबद्ध करून तो सुरक्षित सांभाळण्याचे तंत्रही भारताने अवगत करून घेतलेले आहे. त्यामुळे आण्विक दृष्टीने तो सुरक्षितही झालेला आहे.

अनेकदा देश ही प्रगती करत आहे, हेही आपल्याला माहीत नसते आणि नेमक्या कोणत्या शास्त्रज्ञांचा ह्यात सहभाग होता, ही माहितीही आपल्याला नसते. म्हणून अणुइंधनचक्राचा उत्तरार्ध भारतात विकसित करण्याच्या प्रक्रियेत मोलाचा वाटा उचलणार्‍या एका अणुशास्त्रज्ञाची आपण ह्या लेखात ओळख करून घेणार आहोत. त्यांचे नाव आहे डॉ. शेखर बसू. त्यांचा जन्म २०-०९-१९५२ रोजी झाला. बालीगंज गव्हर्नमेंट स्कूल, कोलकाता येथून त्यांनी शालेय शिक्षण घेतले. त्यांनी, मुंबई विद्यापीठाच्या वीरमाता जिजाबाई तंत्रसंस्थेतून १९७४ साली यांत्रिकी अभियंत्रज्ञ ही पदवी प्राप्त केली. भाभा अणुसंशोधनकेंद्राच्या प्रशालेच्या १८ व्या तुकडीतून एक वर्षाचा अणुविज्ञान व अभियांत्रिकीतील प्रशिक्षण कार्यक्रम पूर्ण करून, ते १९७५ साली भाभा अणुसंशोधनकेंद्राच्या अणुभट्टी अभियांत्रिकी विभागात रुजू झाले.

डॉ. शेखर बसू हे अपवादात्मक क्षमतेचे अभियंत्रज्ञ आहेत. १९ जून २०१२ ते २३ फेब्रुवारी २०१६ दरम्यान ते भाभा अणुसंशोधन केंद्राचे संचालक होते. त्यांनी आण्विक विज्ञान व अभियांत्रिकीच्या बहुविध क्षेत्रांत कळीची भूमिका निभावली. भारतास आण्विक क्षेत्रात नेतृत्व प्राप्त करवून देण्यातील त्यांच्या योगदानाचा, ३१-०३-२०१४ रोजी राष्ट्रपती भवनात तत्कालीन राष्ट्रपती प्रणब मुखर्जी ह्यांचे हस्ते पद्मश्री देऊन, सन्मान करण्यात आला. नंतर अणुऊर्जा विभागाच्या मुंबई येथील मुख्यालयात २३ ऑक्टोंबर २०१५ रोजी त्यांनी भारत सरकारचे सचिव आणि भारतीय अणुऊर्जा आयोगाचे अकरावे अध्यक्ष म्हणून पदभार स्वीकारला. २०-०९-२०१८ रोजी त्यांना अवकाश प्राप्त झाला. आज ते होमी भाभा अध्यासनावरील अणुऊर्जाविभागाचे प्राध्यापक म्हणून कार्यरत आहेत.

सुरूवातीस डॉ. बसू ह्यांनी, तारापूर येथील ’उकळते पाणी अणुभट्टी’ करताच्या अणुइंधन घटकांच्या अभिकल्पनाचा सखोल अभ्यासही केलेला आहे. ही त्यांची कामगिरी अपवादात्मकरीत्या उत्तम होती. नंतर त्यांनी अणुपाणबुडी संयंत्र विकासाची जबाबदारी स्वीकारली. मुळापासून सुरूवात करून कळपक्कम येथे प्रारूप संयंत्र तयार केले.

प्रारूप सागरी आण्विक परिवहन संयंत्राचे प्रकल्प संचालक म्हणून डॉ. बसू ह्यांनी तत्संबंधित सर्व क्रियाकलापांचे यशस्वीरीत्या विकसन केले. हा बहुशास्त्रीय प्रकल्प; मोठ्या संख्येतील अणुभट्टी घटक, वाफप्रणाली, विद्युत आणि उपकरणन प्रणालींचे अभिकल्पन आणि विकास करण्याचा होता. संयंत्रांकरता लागणार्‍या उपस्कर आणि प्रणालींच्या चाचणी परीक्षणांकरता अनेक चाचणी सुविधा स्थापन करण्यात आल्या. व्यूहरचनात्मक महत्त्वाचे हे संयंत्र कळपक्कम येथे स्थापन करण्यात आले होते आणि आजही ते कार्यरत आहे. वर्तमान संशोधन आणि प्रशिक्षणार्थ सुविधा ह्या संयंत्राभोवती स्थापन करण्यात आलेल्या आहेत. परिवहन संयंत्र घटकांचा विकास आणि विशेष मनुष्यबळाच्या प्रशिक्षणार्थ त्या वापरल्या जात आहेत. आण्विक परिवहन संयंत्राच्या समुद्री आवृतीसंदर्भात, डॉ. बसू आजही शास्त्रज्ञांना मार्गदर्शन करत आहेत.

डॉ. शेखर बसू आण्विक पुनर्चक्रण मंडळाचे प्रमुख होते. त्या अधिकारात, आण्विक पुनर्चक्रण आणि अपशिष्ट व्यवस्थापन संयंत्रांचे अभिकल्पन, विकास, उभारणी आणि संचालनास ते जबाबदार होते. अणुइंधन पुनर्चक्रण आणि आण्विक अपशिष्ट व्यवस्थापन विषयक अनेक कार्यक्रमांना त्यांचे मार्गदर्शन प्राप्त झाले. त्यांनी अनेक पुनर्चक्रण संयंत्रे, अणुइंधन साठवण सुविधा, आण्विक अपशिष्ट सुविधा ह्यांचे अभिकल्पन केलेले असून; ट्रॉम्बे, तारापूर आणि कळपक्कम येथे, त्यांची उभारणीही यशस्वीरीत्या पूर्ण केली आहे. त्याकरता आवश्यक तो संशोधन आणि विकास कार्यक्रमही त्यांनी राबवला आहे. त्याअंतर्गत संयंत्र-कर्तब-उद्धरणार्थ  (अपग्रेड ऑफ प्लांट परफॉर्मन्स) आणि पर्यावरणीय मुद्यांच्या निरसनार्थ; घटक, प्रणाली आणि प्रक्रिया यांचा विकास करण्यात आलेला आहे. तारापूर येथे, उच्चस्तरीय आण्विक अपशिष्टाचे काचभवन (व्हिट्रिफिकेशन) करण्यासाठी वापरलेल्या, तप्त-चीनीमाती-वितळकाचे (ज्यूल हिटेड सिरॅमिक मेल्टर) डॉ. बसू यांनी, दूरचालनाद्वारे निष्कार्यान्वयन (रिमोट डिकमिशनिंग) यशस्वीरीत्या पूर्ण केलेले आहे. ह्या कार्यवाहीने ’निष्कार्यान्वयनाचे अभिकल्पन’ संकल्पनेकरता महत्त्वाची माहिती पुरवलेली आहे.

प्रामुख्याने डॉ. शेखर बसू आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनीच निरनिराळ्या पातळीवरील किरणोत्सारी वायू, द्रव आणि घनरूप अपशिष्टांच्या (रेडिओऍक्टिव्ह गॅशस, लिक्विड अँड सॉलिड वेस्ट) सुरक्षित विल्हेवाटीची व्यूहरचना (सेफ डिस्पोजल स्ट्रॅटेजी) उत्क्रांत केली. आण्विक अपशिष्टांच्या प्रभावी व्यवस्थापनात त्यांचा सहभाग होता. ज्यात अंतीम विल्हेवाटीपूर्वी किरणोत्सारी अपशिष्टांचे पृथक्करण, स्वभावांकन, हाताळणी, उपचार, अवस्थांतरण आणि देखरेख (सेग्रेगेशन, कॅरेक्टरायझेशन, हँडलिंग, ट्रीटमेंट, कंडिशनिंग अँड मॉनिटरिंग) ह्यांचा समावेश होत असतो. निरनिराळ्या प्रकारच्या किरणोत्सारी, आण्विक उच्चस्तरीय द्रव अपशिष्टांच्या सुरक्षित व्यवस्थापनाच्या औद्योगिक कार्यचालनाचा त्यांना भरपूर अनुभव आहे. आण्विक अपशिष्टांच्या सुरक्षित व्यवस्थापनावरच अणुऊर्जेचा सामुदायिक स्वीकार बव्हंशी अवलंबून असतो. डॉ. बसू ह्यांनी, सर्व दाबित जड पाणी अणुभट्ट्यांच्या संपूर्ण चक्र संचालनोत्तर प्रक्रियांसाठी सर्वोत्तम पद्धती विकसित केल्या आहेत. भारतीय समुदायाने म्हणूनच अणुऊर्जेचा स्वीकार केला आहे.

डॉ. बसू ह्यांनी, पहिल्या समाकलित आण्विक पुनर्चक्रण संयंत्राचे अभिकल्पन करून, भारतीय आण्विक पुनर्चक्रण कार्यक्रमास उच्च दर्जाची परिपक्वता प्राप्त करून दिलेली आहे. त्यामुळे भारतीय अणुइंधनचक्राच्या उत्तरार्ध कार्यक्रमास आणि विशेषतः आण्विक अपशिष्ट व्यवस्थापन कार्यक्रमास एक वेगळीच उंची प्राप्त होणार आहे.

आण्विक पदार्थांच्या परिवहनाशी संबंधित मुद्द्यांवरही त्यांनी काम केलेले आहे. डॉ. बसू ह्यांनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकांतून अनेक शोधनिबंध लिहिलेले आहेत. अनेक अविनाशी आणि नाशकारक तंत्रांचा उपयोग करून आण्विक पदार्थांतील उर्वरित अ-समान तणावांच्या मूल्यांकनांवरही डॉ. बसू ह्यांनी काम केलेले आहे. ज्यात भारतही एक सहभागी देश आहे, असा एक आंतरराष्ट्रीय उष्माण्विक प्रायोगिक अणुभट्टी (इंटरनॅशनल थर्मोन्युक्लिअर एक्सपरिमेंटल रिऍक्टर- आ.ई.टी.आर. अशी अणुभट्टी कंकणाकार संदलन अणुभट्टी असते. तिला तोराईडलन्ग कॅमेरा मॅकिना -टोकॅमॅक- बेस्ड फ्युजन रिऍक्टर म्हणतात.) प्रकल्प, सध्या कडार्चे, फ्रान्स येथे स्थापन होत आहे. डॉ. बसू हे त्याच्या उष्णता निष्कासन आणि शीतक जल प्रणालींच्या अभिकल्पन पुनरीक्षण समितीचे अध्यक्ष आहेत. हा प्रकल्प जागतिक समुदायास दीर्घकालीन ऊर्जासुरक्षा पुरवेल अशी अपेक्षा आहे.

प्रकल्प व्यवस्थापन मंडळाचे अध्यक्ष ह्या नात्याने त्यांनी तामिळनाडूत ’भारतीय न्युट्रीनो वेधशाळा’ स्थापन केली आहे. प्रमुख समन्वयक म्हणून, ते त्वरक-चालित-प्रणाली (ऍक्सिलरेटर ड्रिव्हन सिस्टिम) करता, १-अब्ज विजकव्होल्टचा अतिवाहक त्वरक विकसित करणार्‍या चमूचे नेतृत्व करत आहेत. भाभा अणुसंशोधन केंद्राच्या वायझॅक तळावर, अणु-इंधन-चक्र कार्यतळ (न्युक्लिअर फ्युएल सायकल पार्क) उभा करण्याच्या प्रकल्पासही ते मार्गदर्शन करत आहेत. ह्या प्रकल्पात संशोधन अणुभट्ट्या, इंधन निर्मिती आणि पुनर्चक्रण सुविधांचा समावेश  असणार आहे. भारतीय दाबित पाणी अणुभट्टीच्या अभिकल्पनासही त्यांनी सुरूवात केलेली आहे.

इथे हे नमूद करावे लागेल की, भारताचा अणुऊर्जा कार्यक्रम आजवर नैसर्गिक युरेनियम आणि जडपाणी विमंदकाचे (हेवी वॉटर मॉडरेटर) आधारे चालत आलेला आहे. काक्रापार येथे नुकतीच भारताने २३-वी अणुभट्टी कार्यान्वित केली. ह्यांतील बहुसंख्य अणुभट्ट्या ’दाबित-जडपाणी’ अणुभट्ट्या आहेत. अणुपाणबुडीकरता मात्र थोड्या जागेत अभिकल्पन करायचे असते, म्हणून ’दाबित पाणी अणुभट्टी’ वापरली जाते. आता भारत ऊर्जानिर्मितीकरताही ’दाबित पाणी अणुभट्टी’ निर्माण करेल, असाच ह्याचा अर्थ होत आहे.

भाभा अणू संशोधन केंद्राचे संचालक असतांना विशेष पुढाकार घेऊन त्यांनी अणुकृषी, अणुसहाय्यित अन्न टिकवणे (फूड प्रिझर्व्हेशन) आणि अणुवैद्यक ह्या अणुविभागाच्या सामाजिक कार्यक्रमांचा विस्तार केलेला आहे. अणुइंधन समृद्धी आणि व्यूहरचनात्मक कार्यक्रमांच्या विस्तारावरही त्यांनी कार्य केलेले आहे.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी ह्यांनी स्वावलंबी भारताची घोषणा केलेली आहे. अणुऊर्जा; अण्वस्त्रसज्जता; अणुविज्ञानाच्या साहाय्याने कृषी, अन्नप्रक्रिया आणि वैद्यक; ह्या क्षेत्रांत संपूर्ण स्वदेशी तंत्रसामर्थ्य निर्माण करून, भारत आज स्वावलंबी झालेला आहे. ज्या सगळ्यांमुळे हे सारे संभव झाले, त्यांत डॉ. बसूंचे नावही अग्रेसर आहे. २० सप्टेंबर रोजी येत असलेल्या त्यांच्या जन्मदिनी, भारतातील ह्या आघाडीच्या अणुशास्त्रज्ञास सादर प्रणाम!

संदर्भः

१.     भाभा अणु संशोधन केंद्राच्या संकेतस्थळावरील डॉ. शेखर बासू ह्यांची माहिती http://www.barc.gov.in/leaders/sbasu.html

२.     २०१४०३०४१२ क्रमांकाचे बी.ए.आर.सी.न्यूज लेटर
http://www.barc.gov.in/publications/nl/2014/2014030412.pdf  

पूर्वप्रसिद्धीः विद्या प्रसारक मंडळ, ठाणे ह्यांच्या ’दिशा’ मासिकाचा सप्टेंबर-२०२० चा अंक.