अक्षरगण लक्षात कसे ठेवावेत

अक्षरगणवृत्ते तीन तीन अक्षरांच्या गणांनी बनलेली असतात.
र्‍हस्व वा दीर्घ अशा दोन स्वरूपांत असलेली पाठोपाठची तीन अक्षरे,
निरनिराळ्या सर्व प्रकारांनी लिहिली तर ते एकूण ’२ घात ३ = ८’ प्रकार होतात. 

य गण, यमाचा
र गण, राधिका
त गण, ताराप
न गण,  नमन
भ गण, भास्कर
ज गण, जनास
स गण,  समरा
म गण,  मानावा 

हे ते गण आहेत. आता हे लक्षात राहावेत म्हणून संस्कृत साहित्यात
एक सुंदर श्लोक इंद्रवज्रा वृत्तात लिहिलेला आहे. तो असाः 

मूळ संस्कृत श्लोकः

मस्त्रिगुरूस्त्रिलघुश्च नकारः
भादिगुरूः पुनरादिलघुर्यः ।
जो गुरूमध्यगतो रलमध्यः
सोऽन्तगुरूः कथितोऽन्तलघुस्तः ॥

इंद्रवज्रा (ताराप ताराप जनास गागा) 

याचा मराठी अनुवादः

’म’ दीर्घ सारेच, ’न’ सर्व र्‍हस्व
’भ’ दीर्घ आदीच, ’य’ आदि र्‍हस्व ।
’ज’ दीर्घ मध्येच, ’र’ मध्य र्‍हस्व
’स’ दीर्घ अंतीच, ’त’ अंत्य र्‍हस्व ॥ 

उपेंद्रवज्रा (जनास ताराप जनास गागा)

विरक्तक धडक प्रक्रिया

विरक्तक म्हणजे अणू अंतर्गत विरक्त कण ज्याला इंग्रजीत न्यूट्रॉन म्हणतात. तसेच मराठीत विदलन म्हणजे इंग्रजीत फिजन. सर्वात अवजड अणूंवर विरक्तक धडकवल्यास घडून येणारी आण्विक प्रक्रिया म्हणजेच विदलन. मात्र विरक्तक धडक प्रक्रियांत, विरक्तकाच्या ऊर्जेवर तसेच लक्ष्य अणुच्या स्थिती व अवस्थेवर अवलंबून पुढील सहा निरनिराळ्या प्रक्रिया घडून येत असतात. अर्वाचीन साहित्यात वैज्ञानिक व्याख्या काव्यबद्ध करण्याचा हा प्रयास अनोखा तर आहेच, शिवाय अपार परितोषजनकही आहे. आपल्या वर्तमानात खंडित झालेल्या, पूर्वापारच्या सनातन सृजन परंपरेचा पाईक ठरणारा आहे.

१.     परस्पर स्वभावांतरण (ट्रान्सम्युटेशन),
२.     अनावरण आणि उचल (स्ट्रिपिंग अँड पिक-अप),
३.     विदलन (फिजन),
४.     विखंडन (स्पॅलेशन),
५.     विदारण (फ्रॅगमेंटेशन) आणि
६.     विखुरण (स्कॅटरिंग) 

या सहाही प्रक्रियांची वर्णने इथे काव्यात बांधण्याचा प्रयत्न केला आहे. काव्यात का? तर कमीत कमी शब्दांत सुबोध विवरण करण्याचा तोच एकमेव मार्ग आपल्या सांस्कृतिक परंपरेने आपल्याला दिलेला आहे. ’विदलन’ प्रक्रियेचे वर्णन ’मालिनी’ वृत्तात (अक्षरे-१५, यती-८, ७, लक्षणगीतः नमन नमन माना, वा यमाचा यमाचा) केलेले आहे. ते वगळता, इतर सर्व वर्णने ’शार्दूलविक्रीडित’ वृतात (अक्षरे-१९, यती-१२, ७, लक्षणगीतः मानावा समरा जनास समरा ताराप ताराप गा) केलेली आहेत.

जेव्हा घात विरक्तका धडकुनी केंद्रा अणूच्या घडे
तो र्‍हासा मग सोसतो निरनिराळ्या प्रक्रियांनी सहा ।
सार्‍या त्या धडका इथेच बघु या होती कधी कोणत्या
नावे ठेवत लोक ती ’विदलना’, व्याख्या न या जाणता ॥ १ ॥ - ६-विरक्तक-धडक-प्रक्रिया 

आपातीच विरक्तकास गिळुनी, मोठा अणू होतसे
होई अस्थिर तो मिळून सगळी, दोन्हींचि ऊर्जा तिथे ।
गाठाया स्थिरता त्यजून किरणे, होती ’स्वभावांतरे’
होई नष्ट मुळातला अणु, अणू ना पाहिलेला घडे ॥ २ ॥ - स्वभावांतरण 

जेव्हा कोन असा असे, न धडका होती, परी स्पर्शुनी
आपाती कण जाय, ओझरतची लक्ष्यास तो चाटुनी ।
तेव्हा तो विजकांस बाह्य ’उचली’, लक्ष्याचिया वेचुनी
या ऐशा घटना ’अनावरण’ या नावेच संबोधती ॥ ३ ॥ - अनावरण आणि उचल 

’विदलन’ घडवीते सारखे दोन खंड
विरजित कण दो वा तीन होतात मुक्त ।
सुटत बहुत ऊर्जा तीव्र या प्रक्रियेत
हर विदलनि ऊर्जा वीस कोटी विवोत ॥ ४ ॥ - विदलन 

विवो – विजक वोल्ट, हे ऊर्जेचे एकक आहे. ही ऊर्जा ४.४५ x १०^-२६ किलोवॉट-अवर म्हणजे विज एककांच्या समकक्ष असते.

विरजित कण- विरक्तक, न्यूट्रॉन         

जेव्हा कोन सुसंगती, धडकही हो थेट दोघांतली
होते पूर्ण ’विखंडना’ घडत ती ऊर्जांत स्थित्यंतरे ।
तेव्हा होत असे ’विदारण’, घडे दोन्ही कणांचा भुगा
आहे ही सगळ्यांत तीव्र घटना ऊर्जाहि सर्वाधिका ॥ ५ ॥ - विखंडन आणि विदारण 

सोसे घात विरक्तकास भिडता, जो तुल्यभारी अणू
तो तेव्हा सहसा स्वतःच ’विखुरे’, ऊर्जा तया देउनी ।
होते ही घटना असेल तुळती ऊर्जा अणूची यदा
आहे हे समजा ’विखूरण’, बसे धक्का अणूला तदा ॥ ६ ॥ - विखुरण

अर्वाचीन दंतकथा

१९८०-९० दरम्यानचा काळ होता. मी मुंबईत नोकरी लागल्याने लोकलने मुंबईस जाऊ लागलेलो होतो. संध्याकाळी लोकलमधून परततांना एक सरदारजी मोठ्या मोठ्याने बोलत जाहिरात करत असे, “आपने सुना होगा। एक सरदारजी लोकल में आता है। दुखता दांत तुरंत निकाल देता है।“ अशा प्रकारे तो स्वतःची जाहिरात स्वतःच करत असे. कमालीच्या दांतदुखीने त्रस्त असे लोक रोजच लोकलने प्रवास करत असतात. असा त्याचा अनुभव होता. अत्यंत किरकोळ मोबदल्यात तो दुखरा दात, सहज काढून हातात देत असे. अशा घटना नजरेसमोर घडल्याचे अनेकांनी पाहिलेलेही होते. थोडक्यात काय की, लोकलने प्रवास करणार्‍यांचे दातांचे दुःख निवारण्याचे अत्यंत लोकोपयोगी कार्य तो किरकोळ रकमेत सहजच करून देत असे. मात्र दातांचे दुःख नाहीसे झाल्याची खबर कानोकान लागत नसे. इतर सर्व प्रवासी जणू काही, काही घडलेच नाही असे, आपापल्या घराकडे वाट चालत असत. निराळे काही घडले आहे अशी खुटखुट कुणालाही, कधीही लागतच नसे.

आता एकविसाव्या शतकातील एकविसावे वर्ष सुरू झाले आहे. काळ करोनाचा आहे. खरे तर गेल्या जानेवारीपासूनच माझे काही दात दुखत असत. सुरूवातीस दातांचे सर्वच दवाखाने बंद होते म्हणून माझा अगदीच निरुपाय झाला. मग कुठे विको वज्रदंतीने दात घास, कुठे वेदनाशामक गोळ्या खा, कुठे निर्जंतुकीकारक औषधे वापर, कुठे आवळ्याची सुपारी दातांत धरून ठेव असल्या घरगुती उपायांनी दुःख सोसले. जरा कुठे दातांचे दवाखाने उघडल्याची कुणकुण लागली तेव्हा ताबडतोब कौटुंबिक दंतवैद्याकडे, ’केवळ वेळ ठरवूनच (ओन्ली बाय अपॉन्टमेंट)’ आधारावर अनेक खेपा करून दुःख आटोक्यात आणले. इतर अनेक दातांना पडलेली मोठाली भगदाडे बुजवून झाली. अनेकांवर दंतमूळोपचार (रूट कॅनॉल ट्रिटमेंट) करून झाले. मात्र खालच्या अखेरच्या (अक्कल) दाढेला वाचवण्याचे कोणतेही उपाय उपलब्ध नाहीत, अशी गुप्त वार्ता अखेर बाहेर पडलीच. बरे बाबा. मग करा एकदाची तिची माझी फारकत! अनेकदा माझे अहितचिंतक माझी ’अक्कल’ काढतच असतात! आता तुम्ही अक्कलदाढच काढून टाका म्हणजे या दुःखातून सुटका होईल एकदाची. असे साकडे मी माझ्या कौटुंबिक दंतवैद्यास घातले. त्यावर मला नव्यानेच कळले असे की, ते त्यातले तज्ञ नाहीत. दातांची शल्यक्रिया (सर्जरी) करणारे निराळेच असतात. त्यांनी तशा विशेषज्ञांचे नाव पत्ता देऊन मला बोळवले.

मग विशेषज्ञांची वेळ घेणे आलेच. आता प्रत्येक ठिकाणी मुस्की बांधून जाणे. तिथे हस्तधावन करवून घेणे. शरीरातील ’प्राणा’ची (ऑक्सिमीटरने मोजतात त्या हो) त्यांना खात्री करवून देणे. या गोष्टी तर कराव्याच लागतात. तेव्हा त्याबद्दल निराळे काय सांगायचे. मग केवळ परिस्थितीचे अवलोकन करायलाच ’विशेष’ मानधन खर्ची घालून, त्यांचे मत जाणून घ्यावे लागले. त्यांनी घोषित केले की, मी योग्य तज्ञाकडेच आलेलो आहे. मात्र उपचारांची वेळ काही द्यायला तयार नाही. मी विचारले का? तर म्हणे, ’अखेर ही शल्यक्रिया आहे! तुमच्या शारीरिक परिस्थितीला मानवेल की नाही, याबाबत एका ’शरीररोग विशेषज्ञा’ची शिफारस आणा. सोबतच काही रक्ततपासही करवून घ्या. ही घ्या यादी. हे सारे अहवाल मग मला ’कायप्पा (मराठीत वॉटसॅप)’ वर पाठवा. लगेचच आपण वेळ ठरवून टाकू. अशा प्रकारे मला अत्यंत सोपे वाटणारे प्रकरण, हळूहळू पण निश्चितपणे क्लिष्ट होत चालले होते.

आता शोध करावा लागला एका ’शरीररोग विशेषज्ञा’चा. तोही तपास लागला. प्रयत्न केल्यास काय साध्य होत नाही. मग त्यांचीही वेळ ठरवून भेट घ्यावी लागली. पुन्हा हस्तधावन. पुन्हा ’प्राण’निश्चिती. पुन्हा मुस्की बांधून रांगेत प्रतीक्षा. सारे यथावकाश पार पडल्यावर ’विशेषज्ञां’समोर पेशी झाली. त्यांनी स्वतः ’सर्वांगाच्छादक व्यक्तिगत सुरक्षा कवचात्मक पोशाख (यालाच शुद्ध मराठीत ’पी.पी.ई.किट’ असा सुटसुटित शब्दही आहे खरे तर!) घातलेला होता. चेहर्‍यावर ’उत्सर्ग प्रतिबंधक सुरक्षा ढाल (म्हणजे ’फेस शिल्ड’ हो) चढवलेले होते. टेबलाच्या मागे ते बसलेले. समोर आम्ही. मध्ये ’अप्रत्यास्थाचा (प्लॅस्टिकचाच खरे तर)’ पारदर्शक पडदा उभारलेला. त्यांनी ’शल्यक्रियेपूर्व स्वस्थता (प्री-सर्जिकल फिटनेस)’ असण्याबाबतची आमची गरज, पूर्ण अनुकंपेने जाणून घेतली. काळ ’कोरोना’चा असल्याची समज दृढ करून दिली. रोज कोणती औषधे घेता, कधीपासून सुरू झाली इत्यादींची झाडाझडती घेतली. मग शारीरिक तपास हाती घेतला.

तपासटेबलावर आडवे व्हा. दीर्घ श्वास घ्या. सोडा. रक्तदाब मोजा. रक्तदाबाचा इतिहास जाणून घ्या. छातीत दुखते का विचारा. स्पंदसंवेदक (स्टेथोस्कोप) पाठीवर ठेवून श्वासोच्छ्वासाचा वेध घ्या. दम लागतो का विचारा. चेहर्‍यावर सूज दिसते का पाहा. पायावर सूज आहे का तपासा. मधुमेह आहे का माहीत करून घ्या. हे सारे बैजवार नोंदवा. हृदयालेख (ई.सी.जी.) काढा. क्ष-किरणचित्र काढा. म्हटलं दंतवैद्यांनी काढले आहे. नाही! छातीचे. मी म्हटलं, दात काढायचा आहे हो! तरीही छातीचे क्ष-किरणचित्र काढावेच लागेल. मूत्रतपासही करावाच लागेल. एवढेच नाही तर ’कोविड’ नसल्याची खात्रीही करवून घ्यावीच लागेल. असा अमूल्य सल्ला हाती आला.

मग रीतसर रक्ततपास, क्ष-किरण तपास सगळ्यांच्या वेळा घेतल्या. सगळ्या ठिकाणी मुस्की बांधून जाणे. तिथे हस्तधावन करवून घेणे. शरीरातील ’प्राणा’ची त्यांना खात्री करवून देणे ओघानेच आले. अहवाल मिळण्याच्या वेळा सांगितल्या गेल्या. मोबदला आधीच रोख वसूल करण्यात आला. यथावकाश अहवालही हाती आले.

इतर चाचण्यांचे ठीक आहे. मात्र ’कोविड’ची ’आर.टी.पी.सी.आर’ नावाची चाचणी केल्यापासून जिवाला घोरच लागला. काळच असा होता. ’कोविड’ची चाचणी करवून घेतली आणि जर तिचा निष्कर्ष ’होकारात्मक’ असेल तर घरी फोनच येत असे महापालिकेचा. माझी चाचणी शनिवारी झालेली. अहवाल सोमवारी सकाळी ११ वाजता मिळणार होता. मात्र महापालिकेचा फोन कधीही येऊ शकत होता. लोक तर असेही सांगत होते की, ’कोविड’ नसलेल्यालाही हेतुतः आहे असे सांगतात. भरती करवून घेतात. खासगी रुग्णालयात भरती होण्याचे सल्ले देतात. खासगी रुग्णालयांतून ’४० लाख रुपयांचे बिल आले!’ असे दाखलेही देत असत. त्या न आलेल्या संकटाच्या धाकाने जीव उतू आला होता. मात्र रविवार संध्याकाळपर्यंत तरी फोन आला नाही. नंतर त्यांचे कार्यालय बंद होत असेल, असा मी समज करून घेतला. तर ’असं काही नाही, काही जणांना अपरात्रीही फोन आलेले आहेत’ असे सांगून सख्ख्या निकटवर्तियांनी माझी झोप उडवून लावली.

सोमवारी यथावकाश अहवाल हाती आले. डॉक्टरांच्या बोलावण्याची प्रतीक्षा होती. अधाशीपणे ’कोविड’चा अहवाल आधी उघडला. ’निगेटिव्ह’ पाहून हायसे झाले. निरपराधित्वाचे प्रमाणपत्रच मिळाले जणू. त्या आनंदात क्षणभर का होईना, दुखर्‍या दाताचाही विसरच पडला होता.

मग सारे आरोग्यचाचण्यांचे अहवाल हाती घेऊन ’विशेषज्ञां’समोर पेशी झाली. सारे अहवाल उत्तमच होते. असे वाटले की, आता दात काढायची अनुमती मिळणार! मग प्रत्यक्ष शारीरिक तपासाला सुरूवात झाली. रक्तदाब मोजला गेला. तो तर एवढ्या पातळीला पोहोचलेला होता की, शुश्रुषालयात भरती होण्यास पात्र व्हावे.

गेल्या जानेवारीपासून सुमारे वर्षभरात माझी दिनचर्याच बदललेली होती. गेल्या जानेवारीत मी नागपूरला माझ्या शाळेत व्याख्यान देण्याकरता गेलेलो होतो. ४६ वर्षांनी माझ्या शाळेला भेट दिली होती. मग लागोपाठ वेळणेश्वरलाही यशस्वीरीत्या भेट दिली होती अभियांत्रिकीच्या मुलांना उपकरणन शिकवायला. सलग आठवड्याभराचा दीर्घ प्रवासांनी भरलेला कार्यसंपृक्त कार्यक्रम मी, थंडी, दगदग, बदलते विविधरंगी कार्यक्रम भरलेले असूनही, लीलया पार पाडलेला होता. सांगायचे एवढेच की, मी तेव्हा कमालीचा स्वस्थ (फिट्ट) होतो. औषधाने का होईना रक्तदाब १००/७० राहत असे. रोज सुमारे १० किलोमीटर चालत असे. खूप अनुवाद करत असे आणि अनुसरलेली जीवनशैली कसोशीने पाळत असे.

नंतर करोनाचे पदार्पण झाले. कसे कोण जाणे पण दररोजचे चालणे अचानकच बंद झाले. फावला वेळ उरू लागला. वामकुक्षीत भर करू लागला. जेव्हा करायला काहीच नसते तेव्हा खाण्यापिण्याचे लाड बहरास येतात. मग तेही झाले. कशी कोण जाणे, पण हळूहळू आणि निश्चितपणे माझी स्वस्थता खचत खचतच गेली. दातदुःखीने उच्छाद मांडला.

दर्द मिन्नतकश-ए-दवा न हुआ।
मै न अच्छा हुआ, बुरा न हुआ॥ [१]

म्हणजे 

दुःख औषधास मिंधे झाले नाही।
मी बरा झालो नाही, वाईट झाले नाही॥ 

अर्थ असा की, दातदुखी उपायांना दादच देत नव्हती. मी बरा होत नव्हतो, तेही एका अर्थाने वाईट झालेच नाही. चांगलेच झाले. कारण त्यामुळे माझ्या स्वस्थतेची अस्वस्थ अवस्था उघड झाली. रक्तदाबाची औषधे खूप वाढवली गेली. आठवड्याभराने रक्तदाब नियंत्रणात आला. दात काढायची रीतसर अनुमती मिळाली. अर्थात जी स्वस्थता दीर्घकालीन जीवनशैली-परिवर्तनांनी [२] कष्टपूर्वक अर्जिली होती ती, पुन्हा औषधांच्या भडिमारात अडकलेली पाहून खूप दुःख झाले. त्यातून बाहेर येण्याचे उपाय ठाऊक होतेच. आता ते तातडीने अंमलात आणायचा निर्धार झाला. कालांतराने त्याचे परिणामही दिसू लागतील. त्याकरता निदान महिनाभर तरी सातत्य टिकवण्याचे आव्हान समोर होतेच. सध्या मात्र वाढत्या औषधांशी मैत्री करून दंतकथेचा अंत करण्याची वेळ येऊन ठेपली होती.

अक्कलदाढ असते एकदम खोलात. जबड्यात खोलवर, अखेरची जागा मिळालेली. ती काढायची तर अवजारे चालवायलाही खूप अपुरी जागा. शिवाय तोंडाच्या आत खोल जावे तसतसा वाढता अंधार, नेमकी जागाच अंधारी करून टाकत असतो. मात्र आधुनिक दंतशास्त्राच्या अद्वितीय आविष्कारांनी हे काम खूप सोपे झाले आहे. खोलवर पोहोचणारे प्रखर उजेड, अत्यंत सूक्ष्म पण कणखर प्रकाराची टणक शस्त्रास्त्रे, रुग्णाला वैद्यासमोर हव्या त्या अवस्थेत आडवा करण्याची अद्भूत सोय असलेली त्रिमिती-अवस्था-परिवर्तनशील खुर्ची, दातावर प्रखर दाब देऊन आणि त्यास तीव्र वारंवारितेची स्पंदने पुरवून हिरडीच्या मांसल कोंदणातून विलग करण्याकरताचे स्वयंचलित स्पंदक, हे सारे अत्याचार त्या नाजूक हिरडीवर करतांना त्यात सर्वत्र विखुरलेल्या मज्जातंतूंनी मेंदूस या वाढत्या दुःखाचा सुगावाही लागू देऊ नये याकरता स्थानिक भूल देण्याकरताच्या विविध औषधी सूक्ष्म टोचणीने इष्ट स्थानी पावती करण्याची आयुधे हे सारे वैद्यकीय तंत्रज्ञानाने पुरवले आहे. अत्यंत खर्चिक तरीही आता उपलब्ध झालेल्या या सोयींचे आभार मानावेत तेवढे थोडेच. आता हे सारे असूनही प्रत्यक्षात दाढ तर दंतवैद्यालाच काढायची असते. वरील सामुग्री वापरण्याचे त्याचे कौशल्यच दुःख नियंत्रण करणार असते. दात काढायला लागणारा वेळ कमी जास्त करणार असते. दात काढल्यावर रक्तस्त्राव होणारच असतो. त्याला आवर घालावा लागणारच असतो. त्यावरही ती कौशल्येच ताबा मिळवणार असतात.

तेवढ्या खोलातील अंधारी जखम, रक्तलांछित हिरड्यांचा शोध घेत, अत्यंत सूक्ष्म सुई आणि कमालीचा सडपातळ, पण सशक्त दोरा वापरून शिवावी लागते. याबाबतीत मी अत्यंत सुदैवी होतो. माझ्या दंतवैद्यांनी अपवादात्मक कौशल्ये प्राप्त केलेली होती. गरजेचा वेध घेत नेमक्या जागी नेमक्या प्रमाणात भूल देण्याची; शस्त्रास्त्रे आणि स्वयंचलित स्पंदक वापरण्याची; जरूर पडताच अत्यंत कोमल हालचालींतून, प्रबळ दाब देता येण्याची; आधार सुटलेला दात अलगद उकरून काढण्याची; मागे राहिलेली जखम रक्तमुक्त करण्याची आणि सगळ्यात कहर म्हणजे घटनास्थळीच ती जखम शिवून टाकण्याची सर्वच कौशल्ये त्यांनी खूप वापरली. तासाभराचे जणू काय युद्धच, सहजपणे खेळून, त्यांनी रुग्ण हातावेगळा केला होता. पुढचा रुग्ण हाती घेण्यास त्या सिद्ध होत्या. सावधचित्त, स्वस्थचित्त आणि दत्तचित्तही.

त्यांच्या स्वाध्यायाने सिद्ध केलेल्या अपवादात्मक कौशल्यांमुळे मी स्तिमित झालो आहे. आपला समाज ज्या अत्यंत अवघड प्रश्नांची उत्तरे शोधत असतो, त्यातील एका खूपच अवघड प्रश्नाचे त्या उत्तर आहेत! माझ्या साठा उत्तरांच्या दुःखास, पाचा उत्तरांत आवर घातल्याखातर मी त्यांचा ऋणी आहे!!

१९८५ साली दीड रुपयात चालत्या लोकलमध्ये दुखरा दात क्षणार्धात उपटून हातात देणारा सरदारजी कुठे आणि २०२१ साली दाताचे दुःख परवडेल अशी प्रतीक्षेची दुःखे गाठी बांधून, हजारो रुपयांनी खिसा खालसा करणारी अत्याधुनिक वैद्यकीय व्यवस्था कुठे! मात्र आधुनिकतेच्या शोधात हाती केवळ दुःखच आले की काय? असा जो समज, वरील लेखाने निर्माण होण्याची दाट शक्यता आहे, त्याला दुसरीही सुखकारक सोनेरी कडा आहे.

याच आधुनिकतेच्या शोधात मला वेदनारहित, रक्तपातविहीन दुःखमोचनाच्या अनमोल उपायांचा शोध लागला होता. जबड्याच्या खोल अंतरात अक्कलदाढ काढल्यावर उरलेल्या भळभळत्या जखमेस अपवादात्मक कौशल्याने सत्वर शिवता येते हे ज्ञान झालेले होते. माझ्या ’अर्वाचीन दंतकथे’ला अपेक्षित असलेला सुखान्त शेवट लाभला होता. शरीरात वर्धमान असलेल्या हृदयविकारादी प्रबळ शत्रुंच्या कटकारस्थानांचा सुगावाच काय, पण पक्का पुरावा हाती आलेला होता. ती लढाईही आता हाती घेता येणार होती. हे सारेच लाभ मला झाले आहेत. मात्र ते सारे लाभ हाती पाडून घेतांना दुर्दैवाने गमावलेल्या ’अक्कलदाढेने’ दिलेली ही ’अक्कल’ आपणा सुहृदांस सादर करत असतांना मला कृतकृत्यतेचे समाधान वाटत आहे!

---

[१] मिर्झा गालिब (जन्मः २७ डिसेंबर १७९७, आग्रा; मृत्यूः १५ फेब्रुवारी १८६९, दिल्ली) http://kavitakosh.org/kk/%E0%A4%97%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AC

[२]  माझे जीवनशैली परिवर्तन https://drive.google.com/file/d/0B3nBnL96VGVgSURMdV9kanhpRWs/edit?usp=sharing

 

होर्मसजी जहांगीर भाभा यांचा स्मृतीदिन

होर्मसजी जहांगीर भाभा यांचा स्मृतीदिन

(जन्मः ३० ऑक्टोंबर १९०९, मुंबई, मृत्यूः २४ जानेवारी १९६६, माऊंट ब्लांक)
त्यानिमित्ताने त्यांचे हे स्मरण!

शास्त्राभ्यास करे, कलेत विहरे, नेतृत्व देई पुरे
बांधे संघटना, जनांत विचरे, चित्रांत व्यक्ती भरे ।
ठेवी देश पुढे, नवे घडवि जो, शास्त्रज्ञ देशातले
भाभा होर्मसजी, महान जगती, आदर्श ठेवीतसे ॥

- नरेंद्र गोळे २०२००७१५

डॉ. शांती स्वरूप भटनागर

 

डॉ. शांती स्वरूप भटनागर
(जन्मः २१-०२-१८९४, मृत्यूः ०१-०१-१९५५)

’विविध क्षेत्रांत विख्यात असलेल्या अनेक प्रमुख व्यक्तींशी माझा नेहमीच संबंध येत असतो. मात्र डॉ. भटनागर हे अनेक गोष्टींचा एक विशेष संयोग होते. गोष्टी साध्य करण्याचा त्यांचा उत्साह आणि ऊर्जा तर प्रचंडच होती. परिणामी त्यांनी साध्य केलेल्या खरोखर लक्षणीय गोष्टींचा ठसा उमटून राहिलेला आहे. वस्तुतः आज राष्ट्रीय प्रयोगशाळांची जी साखळी आपल्याला दिसते आहे, ती डॉ. भटनागर यांच्यावाचून दिसली नसती असे म्हणता येईल.’  - पंडित जवाहरलाल नेहरू

तेलाची शुद्धि केली, अनवरत अशा, योजती कार्यशाळा देशा संशोधनाच्या, उकलत नवही, आणखी कार्य शाखा । वृत्ती अध्यापकाची, उपजत गुणही, थोर कर्तृत्व साजे कार्या संशोधकाच्या, उजळत जगती, शांतिरूपा गुरू ते ॥ - स्त्रग्धरा

नरेंद्र गोळे २०२१०१०१

भारतातील स्वातंत्र्योत्तर विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाची पायाभूत संरचना तयार करण्यात तसेच भारताचे ’विज्ञान आणि तंत्रज्ञान धोरण’ ठरवण्यात; डॉ. होमी जहांगीर भाभा, प्रशांतचंद्र महालनोबिस, विक्रम अंबालाल साराभाई आणि इतरांसोबतच, शांती स्वरूप भटनागर यांनी एक लक्षणीय भूमिका बजावलेली आहे. भटनागर हे, ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदे (सी.एस.आय.आर.- कौन्सिल ऑफ सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रियल रिसर्च)’चे संस्थापक संचालक होते. स्वातंत्र्योत्तर भारतातील संशोधनास वाहिलेली ही प्रमुख संस्था ठरली. ते विद्यापीठ अनुदान मंडळाचे अध्यक्षही राहिले होते.

भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाचे ते सचिव होते. तसेच भारत सरकारचे शैक्षणिक सल्लागारही होते. ’शास्त्रीय मनुष्यबळ समितीचा अहवाल-१९४८’ तयार करण्यात त्यांनी अत्यंत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. इथे हे नोंदवले पाहिजे की, राष्ट्रीय शास्त्रीय मनुष्यबळाच्या आवश्यकतांच्या, सर्व पैलूंनी केलेल्या, प्रणालीबद्ध मूल्यमापनाचा हा पहिलाच प्रसंग होता. स्वातंत्र्योत्तर भारतातील संशोधनास आवश्यक असलेल्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांतील पायाभूत सुविधांच्या नियोजनाकरता हा अहवाल खूपच मोलाचा आणि उपयुक्त ठरला. १९२१ ते १९४० दरम्यान भटनागर विद्यापीठात प्राध्यापक राहिले होते. प्रथम बनारस हिंदी विद्यापीठात आणि नंतर पंजाब विद्यापीठात. अत्यंत प्रेरक शिक्षक म्हणून त्यांची ख्याती होती. ते स्वतःही आपल्या शिक्षकाच्या भूमिकेबाबत अत्यंत सुखी होते.

’पायसांचे (इमल्शनांचे) चुंबकीय आणि भौतिकी रसायनशास्त्र’ या विज्ञान शाखेतील त्यांचे संशोधनात्मक योगदान सर्वदूर मान्यताप्राप्त आहे. त्यांनी उपायोजित रसायनशास्त्रातही लक्षणीय काम केलेले आहे. भारतातील राष्ट्रीय संशोधन विकास महामंडळ (नॅशनल रिसर्च डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन) स्थापन करण्यात त्यांनी कळीची भूमिका निभावलेली आहे. संशोधन आणि विकास यांतील दरी बुजवण्याचे कार्य हे महामंडळ करत असते. देशातील औद्योगिक संशोधन संघटना चळवळ म्हणून सुरू करण्यास तेच कारणीभूत होते. देशात तेलशुद्धीकरण कारखाने सुरू व्हावेत याकरता, तेल कंपन्यांशी वाटाघाटी करण्यासाठी, १९५१ साली त्यांनी एका एकसदस्यीय आयोगाची स्थापना केली. अंतीमतः याचेच पर्यवसान पुढे देशाच्या अनेक भागांत तेल शुद्धीकरण कारखान्यांची स्थापना होण्यात झाले. त्यांनी अनेक व्यक्ती आणि संघटनांना देशातील विज्ञान शिक्षणासाठी मुक्तहस्ते देणग्या देण्यास प्रेरित केले. त्यांना विशेषत्वाने ऊर्दू शायरीत रुची आणि गतीही होती.

सध्या पाकिस्तानात असलेल्या पंजाबातील शापूर जिल्ह्यातील भेरा गावात २१ फेब्रुवारी १८९४ रोजी त्यांचा जन्म झाला. शांती स्वरूप यांनी मॅट्रिकची परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली आणि विद्यापीठाची शिष्यवृत्तीही प्राप्त केली. १९११ मध्ये नव्याने सुरू झालेल्या दयालसिंग महाविद्यालयात ते रुजू झाले. इथे ते महाविद्यालयातील प्रा.पी.ई.रिचर्डस यांच्या पत्नी मिसेस नोरा रिचर्डस यांनी स्थापन केलेल्या सरस्वती स्टेज सोसायटीचे सक्रिय सदस्य झाले. मिसेस रिचर्डस यांच्या प्रोत्साहनाने त्यांनी ’करामती’ नावाची ऊर्दू एकांकिका लिहिली. तिच्या इंग्रजी भाषांतरास सरस्वती स्टेज सोसायटीचे १९१२ च्या सर्वोत्तम नाटकाचे पारितोषिक मिळाले. त्यांच्या पुढील जीवनातही त्यांनी आपली ही साहित्यिक अभिरुची कायम ठेवली. त्यांच्या पत्नीच्या मृत्यूनंतर तिच्या स्मरणार्थ त्यांनी आपला ऊर्दू कवितांचा संग्रह प्रकाशित केला. त्याचे नाव होते ’लाजवंती’.

१९१३ साली त्यांनी पंजाब विद्यापीठाची इंटरमेडिएट परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली आणि बी.एस.सी. साठी फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजात रुजू झाले. त्यावेळी डॉ.जे.सी.आर.ईविंग हे प्राचार्य होते. हेच पुढे सर जेम्स ईविंग झाले. अनेक वर्षे ते पंजाब विद्यापीठाचे कुलगुरूही राहिले. इथे शांती स्वरूप, भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र शिकले. त्यांनी भौतिकशास्त्रातील ऑनर्सचा अभ्यासक्रम निवडला. भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक विजेते, ऑर्थर हॉली क्रॉम्प्टन (१८९२-१९६२) यांचेसोबत संशोधन करणारे जे.एम.बेनेड, हे त्यांना भौतिकशास्त्र शिकवत असत. इथे हे नोंदवले पाहिजे की, शांती स्वरूप यांनी त्यांच्या एम.एस.सी. पदवी करताचे, ’पृष्ठीय तणाव (सरफेस टेन्शन)’ विषयातील त्यांचे पहिलेच संशोधन कार्य, बेनेड यांच्या मार्गदर्शनाखालीच केले. पी.कार्टर स्पीर्स त्यांना रसायनशास्त्र शिकवत असत. स्पीर्स हे विद्यापीठात तंत्रशिक्षणाचे जनक मानले जात असत.

श्री. वेलिंगकर, प्रिन्सिपॉल दयाल कॉलेज, जे पुढे सार्वजनिक शिक्षण संचालक (डायरेक्टर ऑफ पब्लिक इन्स्ट्रक्शन) झाले, ते लिहितात, ’शांति स्वरूप हे सुमारे १०० विद्यार्थ्यांच्या वर्गातील सर्वात समर्थ विद्यार्थी होते. वस्तुतः मला तर वाटते की, सर्वच बाबतींत ते सर्वात समर्थ होते. साहित्यिक, वैज्ञानिक, सामाजिक; अशा वर्गातील अभ्यासाच्या प्रत्येक शाखेत आपल्या सर्वोत्कृष्ट वर्तनाने त्यांनी सर्वच अध्यापकांना संपूर्ण समाधान दिले. ते अपवादात्मक सामर्थ्ये असलेले तरूण होते. मला विश्वास वाटतो की, नामांकित युरोपिअन वा अमेरिकन वैज्ञानिक संशोधन केंद्रात त्यांना बुद्धिमत्ता विकासाची संधी मिळाली तर, ते विज्ञानात लक्षणीय कामगिरी करून दाखवतील आणि देशास उच्च प्रतीची सेवाही देऊ शकतील.’

१९१६ साली स्नातक पदवी प्राप्त केल्यानंतर त्यांनी, फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजातच भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र विभागांत प्रात्यक्षिककार (डेमॉन्स्ट्रेटर) म्हणून औपचारिकरीत्या पहिल्या सेवेत रुजू होण्याचा निर्णय घेतला. पुढे ते दयालसिंग कॉलेजात वरिष्ठ प्रात्यक्षिककार झाले. ही सेवा करत असूनही, उच्च शिक्षण घेण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांत मात्र कोणतीच अडचण आली नाही. फोर्मन ख्रिश्चन कॉलेजच्या रसायनशास्त्रातील एम.एस.सी. अभ्यासक्रमाकरता ते रुजू झाले. १९१९ साली त्यांना ही पदवीही प्राप्त झाली.

रुची राम सहाय यांच्या पुढाकाराने, भटनागर यांना दयालसिंग कॉलेज ट्रस्टतर्फे परदेशी अभ्यासाकरता शिष्यवृत्ती देण्यात आली. शिष्यवृत्ती घेऊन ते इंग्लंडमार्गे अमेरिकेस रवाना झाले. त्या काळात, युरोपातून अमेरिकेत परतत असलेल्या अमेरिकन सैनिकांनी सर्व प्रवासी सुविधा व्यापून राहिलेल्या असल्याने, अमेरिकेत जाणार्‍या जहाजात त्यांना प्रवेश मिळणेच अशक्य झाले. ट्रस्टींना हे कळवल्यावर त्यांनी लंडनमध्येच पदव्यूत्तर संशोधन करण्यास अनुमती दिली. भटनागर यांनी, युनिव्हर्सिटी कॉलेज, लंडन येथील प्रोफेसर एफ.जी.डोनान यांना आपल्या संशोधनाची कागदपत्रे सादर केली. लंडन युनिव्हर्सिटीच्या डी.एस.सी. पदवीकरता त्यांनी मार्गदर्शन करण्याचे मान्य केले. १९२१ मध्ये भटनागर यांना ही पदवीही प्राप्त झाली. डोनान यांच्या संशोधनातील सदस्य म्हणून, ते पायसांतील आसंजन आणि संसंजन (अधेशन अँड कोहेशन इन इमल्शन्स) या विषयाचा अभ्यास करत होते. त्यांच्या शोधनिबंधाचे शीर्षक होते, ’तेलातील दोन वा तीन संयुजेचे मेदाम्ल-क्षार आणि त्यांचे तेलाच्या पृष्ठीय ताणावरील प्रभाव (सोल्युबिलिटीज ऑफ बाय अँड ट्राय व्हॅलंट सॉल्टस ऑफ फॅटी ऍसिडस इन ऑईल्स अँड देअर इफेक्टस ऑन सरफेस टेन्शन ऑफ ऑईल्स). लंडनमध्ये कार्यरत असतांना त्यांना दरसाल २५० पौंडांची डी.एस.आय.आर. इंग्लंड यांची फेलोशिपही मिळत असे.

ऑगस्ट १९२१ मध्ये ते भारतात परत आले आणि रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून बनारस हिंदू विद्यापीठात रुजू झाले. बनारस हिंदू विद्यापीठ १९१६ सालीच पंडित मदन मोहन मालवीय यांनी स्थापन केलेले होते. ते तिथे तीन वर्षे राहिले. तेवढ्या अल्पावधीतच ते, भौतिकी-रसायनशास्त्र संशोधन शाखा स्थापन करू शकले होते. सक्रिय राखू शकले होते. याच काळात त्यांनी विद्यापीठाचे ’कुलगीत’ही लिहिले. विद्यापीठाचे कुलगुरू एन.एच. भगवती म्हणाले होते की, ’तुमच्यापैकी अनेकांना हे माहीतही नसेल की, विख्यात शास्त्रज्ञ असलेले प्रा. भटनागर, विख्यात हिंदी कवीही होते. बनारसमध्ये असतांनाच त्यांनी विद्यापीठाचे ’कुलगीत’ही लिहिले होते. या विद्यापीठात प्रा. भटनागरांकडे आदरानेच पाहिले जाते आणि विद्यापीठ अस्तित्वात असेपर्यंत ही भावना अशीच टिकून राहील.’

नंतर विद्यापीठाच्या रसायनशास्त्र विभागात प्राध्यापक आणि विद्यापीठ रसायनशास्त्र प्रयोगशाळांचे संचालक म्हणून नियुक्ती झाल्याने, ते लाहोरला गेले. पंजाब विद्यापीठ, लाहोर येथे ते १६ वर्षे राहिले. हा काळ त्यांच्या आयुष्यातील सर्वाधिक सक्रिय मौलिक शास्त्रीय संशोधनाचा होता. त्यांच्या अभ्यासाचे प्रमुख विषय कलिल (कोलाईडल) आणि चुंबकीय रसायनशास्त्र हे होते. १९२८ मध्ये के.एन.माथूर यांच्या सोबतीने त्यांनी एका उपकरणाचा शोध लावला. त्याचे नाव भटनागर-माथूर चुंबकीय व्यतिकरण संतुलक (मॅग्नेटिक इंटरफिअरन्स बॅलन्स). चुंबकीय गुणधर्मांचे मापन करण्य़ासाठीचे हे सर्वाधिक संवेदनशील उपकरण होते. १९३१ साली ते ’रॉयल सोसायटी सांध्यमिलन’ प्रसंगी प्रदर्शितही करण्य़ात आलेले होते. मेसर्स ऍडम हिल्गर अँड कंपनी, लंडन यांनी त्याचे विपणन केलेले होते.

त्यांनी उपायोजित आणि औद्योगिक रसायनशास्त्रातही लक्षणीय काम केलेले आहे. भटनागर यांनी हाती घेतलेली पहिली औद्योगिक समस्या, उसाच्या चिपाडांपासून पशुखाद्य तयार करण्याची प्रक्रिया विकसित करणे हीच होती. पंजाबमधील ज्येष्ठ व्यक्तिमत्व असलेले सर गंगा राम यांच्याकरता त्यांनी हे कार्य केले होते. दिल्ली क्लोथ मिल्स; जे.के.मिल्स लिमिटेड, कानपूर; गणेश फ्लोअर मिल्स लि., लयल्लापूर; टाटा ऑईल मिल्स लि., बॉम्बे; स्टील ब्रदर्स अँड कंपनी लि., लंडन इत्यादींच्या औद्योगिक समस्याही त्यांनी हाती घेतलेल्या होत्या. उपायोजित आणि औद्योगिक रसायनशास्त्रातील त्यांचे एक महत्त्वाचे श्रेयसंचित म्हणजे त्यांनी अटॉक ऑईल कंपनी, रावळपिंडी (मेसर्स स्टील ब्रदर्स अँड कंपनी लि., लंडन यांची ही प्रतिनिधी कंपनी होती) यांचेकरता केलेले काम. अटॉक ऑईल कंपनी विंधनकार्य (ड्रिलिंग ऑपरेशन्स) करत असतांना त्यांना एक विचित्रच समस्या समोर आली. विंधनाकरता जो चिखल वापरला जात असे, तो खार्‍या पाण्याच्या संपर्कात येताच घनीभूत होत असे. तो घन पदार्थही पुढे कठीण कठीणच होत जाई. चिखलाच्या अशा घनीभवनामुळे विंधनकार्य अशक्यच झाले.

भटनागर यांच्या लक्षात आले की, ही समस्या कलिल रसायनशास्त्रातील आहे. त्यांनी ती समस्या सोडवण्याकरता एक पद्धती विकसित केली. “विंधन चिखलात भारतीय गोंदाची भर करून ही समस्या व्यवस्थितरीत्या सोडवली गेली. चिखल संधारणात (मड सस्पेन्शन) गोंद घातल्यावर त्याची विष्यन्दता (व्हिस्कॉसिटी) घटते. विद्युत अपघटकाच्या कणसंकलक (ऊर्णक) प्रभावाप्रतीची स्थिरताही वाढते.” भटनागरांनी विकसित केलेल्या पद्धतीवर, मेसर्स स्टील ब्रदर्स एवढे खूश झाले की, त्यांनी भटनागरांना पेट्रोलियमसंबंधी त्यांच्या कोणत्याही संशोधनाकरता रु.१,५०,०००/- देऊ केले. भटनागरांच्याच सांगण्यावरून कंपनीने ही रक्कम विद्यापीठाच्या अखत्यारीत ठेवली. भटनागरांच्या मार्गदर्शनाखाली पेट्रोलियम संशोधन विभाग स्थापन करण्यास, या अनुदानाचा उपयोग झाला. त्यांच्या सहयोगी योजनेखाली मेणांच्या निर्गंधीकरणार्थचे तपास, मातीच्या तेलाच्या ज्योतीची उंची वाढवण्याकरताचे तपास, खाद्य तेलातील तसेच खनिज तेल उद्योगांतील वाया जाणार्‍या पदार्थांच्या वापराकरताचे तपासही कार्यान्वित करण्यात आले. सहयोगी योजनेचे व्यापारी महत्त्व ओळखून कंपनीने अनुदान वाढवले. संशोधनाकरताचा कालावधीही पाच वर्षांपासून दहा वर्षांपर्यंत वाढवून दिला.

भटनागरांनी, त्यांच्या उपायोजित, औद्योगिक रासायनिक संशोधनार्थ मिळालेले आर्थिक लाभ, विद्यापीठातील सुविधा सशक्त करण्यास उपयुक्त होतील; या कारणाने, स्वतःच्या पदरात पाडून घेण्यास सातत्याने नकारच दिला. त्यांच्या या त्यागाकडे दूरपर्यंत लोकलक्ष वेधले गेले.  मेघनाद साहा यांनी १९३४ साली भटनागरांना लिहिले की, ’तुम्ही पूर्वी काम केलेत त्या संस्थेस मिळालेले लाभ तर आहेतच. शिवाय, यामुळे तुम्ही जनसामान्यांच्या नजरेत विद्यापीठीय शिक्षकांचा दर्जा उंचावला आहेत.’

के.एन.माथूर यांचेसोबत मिळून भटनागरांनी ’फिजिकल प्रिन्सिपल्स अँड ऍप्लिकेशन्स ऑफ मॅग्नेटो-केमिस्ट्री’ नावाचे पुस्तकही लिहिले आहे. हे पुस्तक या विषयावरील प्रमाणपुस्तक मानले जाते. प्रफुल्लचंद्र रे लिहितात, “माझे डोळे, ’नेचर’ या नियतकालिकाची पाने उलटतांना, मॅक्मिलन यांच्या जाहिरातीवर खिळले. अखेरीस तुमचे पुस्तक जाहीर झालेले होते. एक समर्थ निर्णायक असलेल्या प्रा. स्टोनर यांच्या, ’करंट सायन्स’ नियतकालिकातील सर्वोत्तम परीक्षणात सूचित झाल्याप्रमाणे हे पुस्तक उच्च दर्जाचे आहे. माझ्या माहितीनुसार परकीय विद्यापीठांनी अनुसरलेले भौतिक विज्ञानांतील एकमेव पाठ्यपुस्तक मेघनाद यांचे आहे. भौतिक विज्ञानांतील हे दुसरे पुस्तक तसाच सन्मान मिळवेल असे दिसते आहे, ही माझ्याकरता आनंददायी गोष्ट आहे. माझे दिवस आता मोजकेच राहिलेले आहेत. त्यात समाधान हे आहे की, तुम्ही रसायनशास्त्रात भारतीय संशोधकांचा सन्मान परदेशांतही उंचावत आहात.”

ब्रिटिश सरकारने १९३४ मध्ये भारतीयांना एक छोटी सवलत देण्याचा निर्णय घेतला. ’औद्योगिक गुप्तवार्ता आणि संशोधन कार्यालय’ निर्माण करण्यास सरकार तयार झाले. ते एप्रिल १९३५ मध्ये भारतीय भांडार विभागांतर्गत कार्यान्वितही झाले. त्याचेपाशी मर्यादित संसाधने उपलब्ध होती. दरसाल एक लक्ष रुपयांचे त्याचे अंदाजपत्रक असे. त्यामुळे त्यास कोणतीही औद्योगिक कार्यवाही करणे शक्य नव्हते. ते मुख्यतः चाचणी आणि गुणवत्ता नियमनाशी संबद्ध राहत असे.

जेव्हा दुसरे महायुद्ध सुरू झाले तेव्हा हे कार्यालय बंद करण्याचा प्रस्ताव आला. व्यापार सदस्य, सर रामस्वामी मुदलियार यांनी हा प्रस्ताव स्वीकारत असतांना असा युक्तिवाद केला की, ’जुने कार्यालय बंद करावे. मात्र काटकसरीचा उपाय म्हणून नव्हे, तर ’बोर्ड ऑफ सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च (बी.एस.आय.आर.)’ या विस्तृत संसाधनांसहित आणि विस्तृत उद्दिष्टांसहित येणार्‍या नव्या कार्यालयास जागा करून देण्यासाठी. मुदलियार यांच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांना यश येऊन १ एप्रिल १९४० रोजी दोन वर्षांकरता बी.एस.आय.आर. निर्माण झाले. तोपर्यंत रसायनशास्त्रात लक्षणीय योगदान दिलेल्या भटनागर यांना, त्याचा कार्यभार उचलण्यासाठी पाचारण केले गेले. भटनागर यांना वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन संचालक म्हणून आणि सर मुदलियार यांना अध्यक्ष म्हणून नियुक्त केले गेले. बी.एस.आय.आर.ला वार्षिक पाच लाख रुपयांचे अंदाजपत्रक मंजूर केले गेले आणि व्यापार विभागाकडे त्यास वर्ग करण्यात आले. १९४० अखेरपर्यंत सुमारे ८० संशोधक, बी.एस.आय.आर. मध्ये घेतले गेले होते. त्यातील सुमारे एक चतुर्थांश, थेट नियुक्त होते. बी.एस.आय.आर.च्या स्थापनेनंतर दोन वर्षांतच त्यांनी अनेक प्रयोगशालेय पातळीवरील प्रक्रिया, औद्योगिक वापरार्थ सिद्ध केल्या.

बलुचिस्तान गंधक शुद्धीकरण, वायुविरहित कापड निर्मिती, वनस्पतीज तेलांचा इंधन व वंगण म्हणून विकास, पायरेथ्रम (पायसन आणि दुग्धसारणाचा) इमल्सिफायर अँड क्रीमचा शोध, लष्करी जोडे आणि दारुगोळ्याकरता अप्रत्यास्थ बांधणीसाहित्य (प्लॅस्टिक पॅकिंग), गणवेषांकरताचे रंग, जीवनसत्त्वाची निर्मिती इत्यादीकरताच्या तंत्रांचा त्यांत समवेश होता.

१९४१ च्या सुरूवातीस भटनागर यांनी, ह्या तंत्रनिष्पत्तीचे उपायोजनांत परिवर्तन व्हावे म्हणून, औद्योगिक संशोधन उपयोग समिती (आय.आर.यू.सी) स्थापन करण्यासाठी सरकारचे मन वळवले. समितीच्या शिफारसीवरून, उद्योगातून लाभणार्‍या स्वामित्वाचा एक हिस्सा औद्योगिक संशोधनातील पुनर्निवेषार्थ वेगळा काढण्यास सरकार तयार झाले. मुदलियार यांनी दिलेल्या एका प्रस्तावानुसार ’इंडस्ट्रिअल रिसर्च फंड’ निर्माण केला गेला. देशातील औद्योगिक विकासास त्यामुळे चालना दिली जाणार होती. दिल्लीतील मध्यवर्ती सभेकडून दरसाल दहा लाख रुपयांची तरतूदही याकरता मंजूर करण्यात आली.

मुदलियार आणि भटनागर यांच्या प्रयत्नांतून ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद (कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च-सी.एस.आय.आर.) ही एक स्वायत्त संस्था उभी राहिली. सरकारने निर्मिलेल्या संशोधन निधीचे नियंत्रण ती करणार होती. २८ सप्टेंबर १९४२ रोजी ती कार्यान्वित झाली. सी.एस.आय.आर. या नियंत्रक संस्थेस, सल्लागार म्हणून बी.एस.आय.आर. आणि आय.आर.यू.सी. यांची नियुक्ती करण्यात आली. १९४३ मध्ये भटनागर यांनी दिलेल्या प्रस्तावानुसार, पाच राष्ट्रीय प्रयोगशाळा स्थापन करण्याच्या प्रस्तावास सी.एस.आय.आर. च्या प्रशासकीय मंडळाने मंजुरी दिली. राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळा, राष्ट्रीय भौतिकी प्रयोगशाळा, इंधन संशोधन स्थानक, तसेच ’ग्लास अँड सिरॅमिक रिसर्च इन्स्टिट्यूट’ यांचा त्यांत समावेश होता. १९४४ मध्ये या प्रयोगशाळांच्या निर्मितीकरता  सी.एस.आय.आर.ला एक कोटी रुपयांचे अनुदान मिळाले. टाटा इंडस्ट्रिअल हाऊसनेही याकरता वीस लाख रुपयांची देणगी दिली.

भारताच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर ’वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद (कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिअल रिसर्च-सी.एस.आय.आर.) पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांचे अखत्यारीत ठेवली गेली. ते स्वतः, देशात विज्ञानाचा विकास व्हावा यासाठी खूप उत्साही होते, १९५४ अखेर, बारा राष्ट्रीय प्रयोगशाळा स्थापन झाल्या आणि आणखी डझनभर नियोजन अवस्थेत होत्या.

१९३६ मध्ये ब्रिटिश सरकारने, शुद्ध आणि उपायोजित रसायनशास्त्रांतील भटनागरांच्या सर्वोत्तम योगदानांच्या गौरवार्थ, त्यांना ’ऑर्डर ऑफ ब्रिटिश एम्पायर (ओ.बी.ई.)’ खिताब दिला. १९४१ मध्ये त्यांना, त्यांच्या युद्धकालीन प्रयासांच्या मान्यतेखातर ’सर’ खिताब देण्यात आला. १९४३ साली ’सोसायटी ऑफ केमिकल इंडस्ट्री, लंडन’ या संस्थेने भटनागर यांना सन्माननीय सदस्य निवडले आणि पुढे उपाध्यक्षही केले. १९४३ साली ’रॉयल सोसायटी ऑफ लंडन’ मध्ये ते फेलो म्हणून निवडले गेले. भारतीय रसायनशास्त्र संघटनेचे ते अध्यक्ष होते. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सेस ऑफ इंडिया आणि इंडियन नॅशनल काँग्रेसचेही ते अध्यक्ष होते. भारत सरकारने १९५४ साली त्यांच्या कार्याच्या गौरवार्थ त्यांना पद्मविभूषण सन्मान दिला. १९९४ साली त्यांचे प्रकाशचित्र असलेले डाकतिकिटही जारी करण्यात आले. १ जानेवारी १९५५ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला.

भारताच्या स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर लगेचच्या काळात, आपल्या अलौकिक बुद्धिमत्तेने भारतातील वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधनास गतीमान करणार्‍या, या स्वभावाने शिक्षक असलेल्या, आधुनिक महर्षीस हा मानाचा मुजरा! त्यांच्या कर्तृत्वाचे आम्हाला कधीही विस्मरण होऊ नये आणि त्यांच्या नीतिमत्तेने आम्हाला कायमच प्रेरित करत असावे हीच प्रार्थना!!

संदर्भः

१.     शांति स्वरूप भटनागर यांचा अल्प परिचय 
https://vigyanprasar.gov.in/bhatnagar-shanti-swarup/.

२. लाजवंती, शांति स्वरूप भटनागर, प्रकाशनकाल-१९४६, पृष्ठे-२१४ 
https://www.rekhta.org/ebooks/lajwanti-shanti-swaroop-bhatnagar-ebooks

३. श्री. नरेंद्र गोळे यांच्या चर्यापुस्तक भिंतीवरील नवा लेख.

https://www.facebook.com/narendra.gole.3/posts/3797677973608457 

.

पूर्वप्रसिद्धीः विद्याप्रसारक मंडळ, ठाणे यांच्या दिशा मासिकाचा जानेवारी-२०२१ चा अंक.

शिकागो पाईल क्रांतिक होण्याचा ७८ वा स्मृतीदिन

जगातील पहिली मनुष्यनिर्मित अणुभट्टी, शिकागो विद्यापीठातील फुटबॉल स्टेडियमवरील, कसरती मैदानातील प्रेक्षागाराच्या आसनांखालच्या मोकळ्या जागेत, ग्रॅफाईट आणि युरेनियमच्या एका थप्पीच्या स्वरूपात रचण्यात आलेली होती. २ डिसेंबर १९४२ रोजी प्रथमच आण्विक साखळी प्रक्रिया इथे सुरू होऊ शकलेली होती. अवनीतलावर अणुयूग इथेच अवतरले होते.

-----------------------------------------------------

७ नोव्हेंबर १९४२ रोजी शिकागो विद्यापीठात एका नव्या आणि जास्त सविस्तर आण्विक थप्पीची निर्मिती सुरू झालेली होती. फर्मींकडून सर्व आकडेमोडी आणि सैद्धांतिक काम तपासून आणि फेरतपासणी करून झालेले होते. "अपघाताचा किंवा अनियंत्रित प्रक्रियेचा धोका प्रत्यक्षात नगण्य होता."

तरीही, प्रकल्प संचालक कॉम्पटन चिंतित होते. फर्मी कुशाग्र आहेत हे त्यांना मान्य होते, पण जर ते चुकत असतील तर शिकागो शहराची राख होणार होती.

फर्मींनी ती शक्यताच नसल्याचे सांगितले होते. नव्या थप्पीतून साखळी प्रक्रियेकडे डोळे लावलेल्या फर्मी आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनी त्या थप्पीस "अणुकेंद्रकीय भट्टी" म्हणायला सुरूवात केलेली होती. तेच नाव मग चिकटले. आजही तेच नाव आहे.

अणुभट्टी फर्मींच्या आकडेमोडी आणि वैशिष्ट्यांबरहुकूम घडवलेली होती. तेच तिचे प्रमुख होते.

युद्धापूर्वीच्या शिकागो विद्यापीठाच्या फुटबॉल स्टेडियमवरील, कसरती मैदानातील प्रेक्षागाराच्या आसनांखालच्या मोकळ्या जागेत थप्पी रचण्यात येणार होती.

मैदान काँक्रीटचे बनवलेले असून वेलींनी आच्छादित होते. प्रेक्षागाराच्या चढत्या फळ्यांच्या खाली, तळघरातील कुलुपबंद कप्पे आणि स्नानगृहे होती. शिवाय एक मोठे बॅटमिंटन कोर्टही होते. आता या भागात "शिकागो पाईल-१, (सी.पी.-१)" -फर्मींची अणुभट्टी- होती.

थप्पी घंटेच्या आकाराची व सुमारे २४ फूट व्यासाची असणार होती. ग्रॅफाईटचे ठोकळे आधारासाठी लाकडी पाळण्यासारख्या चौकटीत ठेवल्यामुळे त्यांचा आकार टिकून राहण्यास मदत होणार होती. असे ४०,००० ठोकळे प्रत्येकी ४.५" x ४.५" x १६.५" लांबीचे असणार होते. कोलंबियाप्रमाणेच शुद्ध ग्रॅफाईटचे स्तरांमधे एक आड एक थर, युरेनियम कांड्यांकरता छिद्रे पाडलेले असणार होते. कांड्या ८.२५ इंच अंतरांवर असणार होत्या. हे सर्व आकडे फर्मींच्या आकडेमोडींवर आधारित होते. जी, त्यांनी वारंवार तपासलेली होती, आणि आता ते, प्रत्यक्ष रचनेदरम्यान आवश्यक ते बदल करून आकडे पुन्हा जुळवून घेण्यासाठी, तिथेच असणार होते.

"मग, एन्रिको, तुम्हीच पायाचा ठोकळा का नाही ठेवत?" रचना सुरू झाली त्या नोव्हेंबरच्या एका घडामोडीपूर्ण दिवशी, एक अभियंता म्हणाला. फर्मींनी हसून ग्रॅफाईटचा एक ठोकळा उचलला आणि अणुभट्टी असणार होती, त्या कोपर्‍याच्या खडूने आखलेल्या खुणेवर ठेवला. सगळ्यांनी टाळ्या वाजवून आनंद व्यक्त केला. ते आता साखळी प्रक्रिया साधण्याच्या मार्गावर होते.

मात्र काम जेवढे कटकटीचे होते तेवढेच धोकादायकही होते. ते ठोकळे हातांनीच ठेवण्यात येत. उभ्या आडव्या ओळींमधे थरावर थर चढत होते. थर विलग ठेवण्याकरता घालावयाच्या नियंत्रण दंडांकरता जागा सोडतांना खूप काळजी घ्यावी लागे. एरव्ही विदलन अपरिपक्व अवस्थेतच घडून येऊ शकले असते.

नियंत्रण दंड "जागच्या जागीच, कॅडमियम पत्रा लाकडी पट्टीवर ठोकून, तयार करण्यात आलेले होते. हे दंड हातानेच, थप्पीत सरकवायचे होते." थप्पी विदलनाच्या किती निकट पोहोचलेली आहे हे पाहण्यासाठी, हे दंड आत-बाहेर करून पाहावे लागत. विदलन घडून येणे, ही साखळी प्रक्रियेची पहिली पायरी होती. एरव्ही इतर वेळी हे नियंत्रण दंड जागेवरच अडकवून कुलुपबंद केले जात.

दिवसादिवसाला काम अधिकाधिक नाजूक होत होते. हर्बर्ट अँडर्सन यांचेनुसार फर्मी, "निरनिराळ्या दर्जाचे उपलब्ध असणारे पदार्थ कुठे ठेवले असता सर्वाधिक प्रभाव मिळवता येईल हे शोधून काढण्यात बराचसा वेळ खर्च करत असत."

डिसेंबर १ पर्यंत, निर्मिती सुरू होऊन तीन सप्तांहांहून थोडासा जास्तच कालावधी होऊन गेलेला होता. फर्मींना हे स्पष्ट झालेले होते की थप्पी, साखळी प्रक्रिया घडून येण्याच्या टप्प्याजवळ पोहोचत होती. त्याकरता नियंत्रण दंड बाहेर काढून घ्यावे लागत. प्रत्येक दंड बाहेर काढत असतांना ते बारकाईने लक्ष ठेवून असत. दिवस सरत आलेला होता आणि शेवटला नियंत्रण दंड आतमधेच होता.

त्या शेवटल्या दोन दिवसात घेतलेल्या काळज्या एवढ्या प्राथमिक होत्या की त्या फारच ढोबळ वाटत. जर साखळी प्रक्रिया हाताबाहेर जाऊ लागली तर थप्पी विस्कळित करून साखळी प्रक्रिया खंडित करण्यासाठी, अशी एक सुरक्षा तरफ बसवलेली होती. पण जर ती स्वतःहून काम करेतनाशी झाली तर, ती धरून ठेवणारा दोर तोडून टाकण्यासाठी, एक वैज्ञानिक कुर्‍हाड घेऊन उभा होता. याशिवाय एक "आत्मघातकी पथक, ज्यामध्ये तीन तरूण भौतिकशास्त्रज्ञ, हातात कॅडमियम-सल्फेट द्रावणाने भरलेल्या चरव्या घेऊन छतापाशी ठेवलेले होते." प्रक्रिया अनियंत्रित होताच ते थप्पीवर त्या द्रावणाचा अभिषेक करणार होते.

१९४२ - शिकागो विद्यापीठातील स्क्वॅश मैदानावर रचलेली आण्विक थप्पी. 
युरेनियमच्या लगडी ग्रॅफाईटच्या विटांमधे जडवलेल्या आहेत.

२ डिसेंबर १९४२ च्या सकाळी, फर्मींच्या निगराणीखाली, शेवटल्या नियंत्रण दंडाला सावकाश बाहेर ओढणे सुरू झाले. दंड एका वेळी ६ इंचच बाहेर काढत व मग बराच वेळ वाट पाहिली जाई. दरम्यान थप्पीची निरीक्षणे नोंदवली जात. नियंत्रण दंड आणखी बाहेर काढण्यास सांगण्याआधी, फर्मींनी नव्या निरीक्षणांवर आधारित आणखी एक आकडेमोड केली.

११३० पर्यंत दंड ७ फूट पर्यंत थप्पीबाहेर आलेला होता. फर्मी म्हणाले, "मला भूक लागली आहे. चला आपण जेवण करू या."

जेवून परतल्यावर फर्मींनी काही निरीक्षणे घेतली आणि त्यांच्या स्लाईड-रूलवर आणखी काही आकडेमोड केली. "ह्या वेळी, नियंत्रण दंड बारा इंच बाहेर काढा." त्यांनी सांगितले.

तसे केल्यावर फर्मी म्हणाले, "ह्याने काम होणार आहे. आता ती (साखळी प्रक्रिया) स्वावलंबी होईल."

"प्रथम विरक्ताणू गणकाचा आवाज ऐकू आला." हर्बर्ट अँडर्सन सांगत होते, नंतर काय घडले ते. "क्लिकेटी क्लॅक. क्लिकेटी क्लॅक. मग क्लिक झपाट्याने येऊ लागल्या आणि थोड्या वेळानंतर त्या एकमेकांत मिसळून मोठ्ठा आवाज होऊ लागला."

फर्मींचा हात वर गेला आणि सगळ्या गोंधळाच्या वर जाऊन, त्यांचा आवाज ऐकू आला, "थप्पी क्रांतिक झालेली आहे." त्यांनी घोषणा केलेली होती.

एक आण्विक साखळी प्रक्रिया सुरू झालेली होती.

ती केवळ साडेचार मिनिटेच चालली. मग फर्मींनी नियंत्रणदंड आत सारून घेतला आणि साखळी प्रक्रिया मंदावून थांबली. उपस्थित असलेल्या ४२ जणांनी मोकळा श्वास घेतला.

प्राध्यापक कॉम्प्टन ह्यांनीही मोकळा श्वास घेतला. लगेचच त्यांनी वॉशिंग्टला कळवले "इटालियन दिग्दर्शक नुकताच नव्या जगात येऊन पोहोचला आहे. प्रत्येकजण सुखरूप पोहोचला आहे, आणि मजेत आहे.".

संदर्भः

एन्रिको फर्मी: अणुयुगाचा प्रणेता, लेखक: टेड गॉटफ्रीड, प्रकाशक: युनिव्हर्सिटी प्रेस, प्रकाशन काल: १९९९, किंमत: रु.१२५/- फक्त.