स्पंदपूरकारोपणः १- हृदयस्पंद अनियमितता (लयहीनता)
वयपरत्वे होणार्‍या नैसर्गिक र्‍हासाने हृदयाची नियमित स्पंदपूरणक्षमता घटली आणि माझी शुद्ध हरपली. त्यावेळी मी रस्त्याने चालत होतो. मग थोड्या वेळातच मला पुन्हा भान आले. आजूबाजूला पाच दहा लोकं उभी होती. काय झाले? आता बरे आहात ना? असे मलाच विचारत होती. मी हो म्हणालो. खिसे चाचपडले. मोबाईल, पैसे, पाकीट सर्व व्यवस्थित आहेत ना हे तपासले. ते सर्व यथास्थितच होते. लोकांना त्यात पत्ता शोधण्याची वेळ आलेली नव्हती, म्हणजे मिनिट, अर्धा मिनिटच मधे गेले असावे. मी लोकांना म्हणालो, माझे घर जवळच आहे, मी जातो. पाच मिनिटांत मी चालतच घर गाठले. मग लक्षात आले की पाठीमागून शर्ट पँटला माती लागलेली आहे, म्हणजे जमिनीवर पडलो असणार. मग नेहमीप्रमाणे आंघोळीला गेलो. तेव्हा डोक्याला पाठीमागे मार बसला असावा असे जाणवले. बाहेर आल्यावर नीट पाहिले असता खरचटल्यासारखी जखम दिसली. मात्र डोक्याला मार लागलाय म्हटल्यावर डॉक्टरकडे जाणे क्रमप्राप्तच होते. किंचित काळ शुद्ध हरपण्याच्या अशा घटनेला वैद्यकीयदृष्ट्या ’मूर्च्छा’ (सिन्कोप) असे संबोधले जाते. मेंदूतील रक्त प्रवाह कमी झाल्यामुळे, चेतना आणि स्नायूंची ताकद कमी होण्याने हे घडते. जलद सुरुवात, अल्प कालावधी आणि सामर्थ्याची उत्स्फूर्त पुनर्प्राप्ती ही या घटनेची वैशिष्ट्ये असतात.
डॉक्टरांनीही व्यवस्थित तपासले. हृदयालेख काढला (ई.सी.जी.). हृदयाचा ध्वन्यातीतालेख (अल्ट्रासोनोग्राफ किंवा २-डी-इकोकार्डिओग्राफ) काढला. मेंदूचे चित्रांकन (सी.टी. स्कॅन ऑफ ब्रेन) केले. हे सर्व नेहमीसारखेच व्यवस्थित होते. घटना का घडली ते कळलेच नाही. पुन्हा घडू शकेल का? या प्रश्नाचे उत्तर माहीतच नव्हते. घडेल तेव्हा रस्त्यावर वाहनासमोर असेन तर अपघात ठरलेलाच होता. मग एकट्याने घराबाहेर पडण्य़ावरच बंदी आली. तपास पुढे सुरू झाला. ४८ तासपर्यंत होल्टर[1] देखरेख (होल्टर मॉनिटरींग) करायचा निर्णय झाला. हृदयालेखकासारखेच यंत्र (ई.सी.जी.) खिशात बाळगून छातीवर त्याचे १० संवेदक (प्रोब्ज) चिकटवले गेले. घरातल्या घरातच मग मी या सर्व व्यवस्थेला घेऊन फिरत होतो. खात होतो. झोपत होतो. सर्व आह्निके नेहमीप्रमाणेच उरकत होतो. या तपासात हृदयस्पंद नियमितपणे होत आहेत का याची माहिती मिळते. मग अहवाल प्राप्त झाला. डॉक्टरांनी तपासला. लक्षात असे आले की, अधेमधे हृदयाचे ठोकेच चुकत होते. २ सेकंदांहून अधिक काळ निष्पंद होण्याचाही एक काळ येऊन गेलेला होता. म्हणजे ’हृदयस्पंद अनियमिता (लयहीनता, अर्रिहिथमिया व्याधी)’ होती, हे निदान झाले. यावर उपाय काय? तर कायमस्वरूपी ’स्पंदपूरक (पेसमेकर)’ बसवणे.
डॉक्टर म्हणाले जवळात जवळ म्हणजे हे काम ठाण्यालाच होऊ शकेल. मग चौकशी करता ’जुपिटर हॉस्पिटल’चे नाव समोर आले. निस्संदिग्धपणे स्पंदपूरकारोपणाची गरज आहे असे सांगितले आणि परिणामांबाबत शाश्वतीही दिली गेली. यथावकाश स्पंदपूरकारोपण पार पडले. कसे? ते आपण आता पाहू.
स्पंदपूरकारोपणः २- जुपिटर शुश्रुषालय, ठाणे
डोंबिवलीत राहणार्‍यांना दवाखाने, शुश्रुषालये, अतिविशेष शुश्रुषालये यांची ओळख करून देण्याची मुळीच आवश्यकता नाही. मात्र शुश्रुषालय कसे असावे याची ओळख मला जुपिटर शुश्रुषालय, ठाणे इथे गेलो तेव्हाच झाली.
प्रशस्त आवार, वाहनतळ (पार्किंग), पदोपदी मार्गदर्शन करणारे
कर्मचारी, रुग्ण-प्रथम ब्रीद मिरवणार्‍या स्वागतिका, रुग्ण-सुहृदाशी (पेशंटस
रिलेटिव्हज) सुसंवाद साधणारे तेथील कर्मचारी, हवी तिथे आणि हवी तेवढी, प्रशस्त उद्‌वाहने
(लिफ्टस), त्यातील हसतमुख चालक, प्रसन्न रुग्णसेविका (नर्सेस), तत्पर मामा (बॉईज),
मावश्या, पुरेसे स्वच्छता कर्मचारी, स्वच्छ आणि प्रसन्न आवार, असंख्य डॉक्टर आणि
बरे होऊन परतणारे अनेकानेक रुग्ण व त्यांचे नातेवाईक; शुश्रुषालय कसे असावे याचा
जणू वस्तुपाठच देतात.
ठायी ठायी असलेल्या पिण्याच्या पाण्याच्या आणि प्रसाधनाच्या
सुविधा. चोवीस तास चालणारे उपाहारगृह. एका दूरध्वनीवर तत्परतेने खाद्यपदार्थ
पुरवण्याची सुविधा. तिथे मिळणारे सर्वच पदार्थ मात्र काळजीपूर्वक आरोग्यकारक
म्हणून निवडलेले. संभाव्य रुग्णगर्दीचे सुयोग्य व्यवस्थापन करणारे सुरक्षाकर्मी.
प्रतीक्षाकाळ कमीतकमी रहावा याकरता तत्पर असणारे सारेच लोक. हे या शुश्रुषालयाचे
व्यवच्छेदक लक्षण आहे.
हृदयशास्त्रविभागाचा स्वागतकक्ष तिसर्‍या मजल्यावर आहे. तिथे जाताच एक संकेतचित्र (क्यू.आर.कोड) चित्रांकित करावे लागते. मग आपल्या भ्रमणध्वनीवर (मोबाईलवर) एक अर्ज येतो. रुग्णाचे नाव, पत्ता, विषय, संदर्भ इत्यादी माहिती भरून देताच, ती लगेचच शुश्रुषालयास सादर करता येते. आपणच भरून देत असल्याने माहिती अचूक राहते. भरून देण्याच्या कालनिर्देशामुळे रुग्णक्रम आपोआपच निर्धारित होतो. प्रक्रिया (प्रोसिजर) असे लिहिलेल्या कक्षांतून रुग्णांचा पूर्वतपास, आवश्यक त्या चाचण्या केल्या जातात, त्या संगणक प्रणालीत दाखल केल्या जातात आणि डॉक्टरांची प्रतीक्षा सुरू होते. दरम्यान मुख्य डॉक्टरांचे साहाय्यक ही सर्व माहिती तपासतात. रुग्ण व नातेवाईकांना प्रत्यक्ष भेटून रुग्णाचा पूर्वेतिहास माहिती करून घेतात. आधीची सर्व कागदपत्रे तपासतात. रुग्णाशी मुक्तपणे संवाद साधून नेमका काय त्रास आहे तेही नोंदवतात. एवढेच नव्हे तर शुश्रुषालयाच्या संगणक प्रणालीत तो दाखलही करून घेतात. फार प्रतीक्षा अशी करावी लागतच नाही. त्यामुळे एवढी पूर्वतयारी झाल्यावर मुख्य डॉक्टरांनी पाच मिनिटे वेळ दिला तरी, त्यांना रुग्णस्थिती अवगत होते. आपल्या प्रदीर्घ अनुभव आणि ज्ञानाच्या आधारे ते सत्वर निर्णय करतात. पुढील मार्ग आखून देतात. रुग्ण व त्याच्या नातेवाईकांनाही पुढे काय करायचे, कसे करायचे, खर्च किती येणार, त्याची तजवीज कशी करायची ही माहिती मिळते. आमचेही असेच झाले.
स्पंदपूरकारोपणः ३- उपायाची प्रक्रिया
हृदयस्पंदांत अनियमितता (लयहीनता) असल्याने निर्माण झालेला, अवचित शुद्ध हरपण्याचा धोका, कसा निवारता येईल? स्पंद आवर्तनाची वारंवारिता नोंदवून, त्यानुसार स्पंद निर्माण न झाल्यास स्पंदावर्तनाच्या अल्प काळातच हृदयास जर, जवळपास तसाच कृत्रिम स्पंद देता आला, तरच हे साध्य होऊ शकेल. मात्र दर मिनिटास ७२ ठोके[2] दराने एका शतायु आयुष्यभरात (१०० x १२ x २४ x ६० x ७२ = १२,४४,१६,०००) बारा कोटी, चव्वेचाळीस लाख, चारशे सोळा हजार ठोके, अस्खलितपणे देऊ शकणार्‍या नैसर्गिक हृदयाचे काम; कृत्रिम उपकरण करू शकेल का? डॉक्टर म्हणाले, एवढे नाही, पण किमान पंधरा वर्षे; एक कोटी, शहाऐंशी लाख, बासष्ट हजार, चारशे ठोके, अस्खलितपणे देऊ शकणारी उपकरणे आज उपलब्ध आहेत. विना तक्रार, विना देखभाल, ती निरंतर कार्य करतात असा अनुभव आहे. एवढा प्रदीर्घ काळ शरीराशी जुळवून घेत, ती शरीराच्या आतच, सहकार्य करत, सुखरूप नांदू शकतात. मग तसे उपकरण कायमस्वरूपी शरीरात बसवून घ्यावे असे ठरले.
हे उपकरण म्हणजे एक विजकीय कृत्रिम स्पंदक असतो. हृदयस्पंद संवेदून, मापून, त्यांतील अनियमितता स्पंदावर्तन काळाच्या अल्पांशातच हेरून, पुरक स्पंद तयार करून अनियमिततेची पूर्तता करणे हेच त्याचे कार्य, त्याच्या आयुष्यभरात सुरू राहते. यादरम्यान त्याला लागणारी ऊर्जा पुरवणारी अक्षय्य विजेरीही त्यातच बसवलेली असते. जिच्यातील ऊर्जेचे मापन शरीराबाहेरूनच करता येते. आता प्रश्न राहतो तो, हे कृत्रिमरीत्या निर्मिलेले स्पंद हृदयातील विविक्षित ठिकाणी नेऊन पोहोचवण्याचा.
त्याकरता सुमारे अर्धा मीटर लांबीच्या, शरीरात अक्षर राहू शकणार्‍या धातूच्या दोन तारा; स्पंदपूरकापासून ऊर्ध्वशिरेला छिद्र करून, उजवे अलिंद (ऍर्ट्रियम) आणि उजवे निलय (व्हेंट्रिकल) या हृदयातील दोन कप्प्यांतील शिरानाल-अलिंद-ग्रंथी (सायनो-ऍट्रिअल नोड) आणि अलिंद-निलय-ग्रंथी (ऍर्ट्रियो-व्हेंट्रिक्युलर नोड) या दोन स्थानांवर नेऊन तेथे कायमस्वरूपी जोडल्या जातात. स्पंदपूरकही मग गळपट्ट्याच्या अस्थिवर (कॉलरबोनवर) त्वचेखाली शरीरातच बंद केला जातो. त्याचे वजन केवळ ३५ ग्रॅम असते.
स्पंदपूरकारोपणः ४- हृदयाचे कार्य[3]
हृदय हे स्नायूंनी
बनलेले इंद्रिय आहे. याचे सतत स्पंदन म्हणजेच आकुंचन आणि शिथिलन होत असते. हृदयाच्या स्पंदनामुळेच
रक्ताभिसरण संस्थेतील रक्तवाहिन्यांतून, रक्त शरीराच्या इतर भागांकडे प्रेरित होत असते. हृदयातून बाहेर पडलेल्या
रक्तामधून शरीराकडे प्राणवायू
आणि पोषक द्रव्ये, तर फुप्फुसांकडे चयापचय क्रियेत तयार झालेले कर्ब-द्विप्राणिलासारखे टाकाऊ पदार्थ वाहून नेले
जातात. सामान्यपणे हृदयाकडे शिरांवाटे कमी प्राणवायुयुक्त रक्त येते. ते रक्त फुप्फुसाकडे पाठवले जाते. फुप्फुसामध्ये या रक्तात प्राणवायू मिसळला जातो आणि हे रक्त परत
हृदयाकडे येते. असे फुप्फुसाकडून आलेले प्राणवायू मिश्रित रक्त हृदयाकडून धमन्यांवाटे शरीराच्या वेगवेगळ्या
भागांकडे पाठवले जाते.
हृदय ही
एक स्नायूंपासून बनलेली पिशवी आहे. सस्तन प्राणी आणि पक्षी यांच्या हृदयाचे चार
कप्पे असतात. हृदयाच्या वरच्या कप्प्यांना अनुक्रमे उजवे अलिंद (ऍर्ट्रियम) व डावे अलिंद (ऍर्ट्रियम), तर खालच्या कप्प्यांना अनुक्रमे उजवे निलय (व्हेंट्रिकल)
व डावे निलय (व्हेंट्रिकल)
म्हणतात.
हृदयात एकदिश झडपा असल्याने रक्तप्रवाह एकाच दिशेने होतो; उलट दिशेने होत नाही. हृदय एका संरक्षक आवरणात म्हणजेच हृदयावरणात बंद असून या आवरणाला तीन स्तर असतात; बाहेरचा अधिहृद्स्तर म्हणजेच हृदावरण, मधला स्नायुस्तर म्हणजे हृद्स्नायुस्तर आणि आतला अंत:स्तर.
उजव्या अलिंदाला तीन द्वारे असतात; त्यांपैकी दोन महाशिरांची
असून वरच्या ऊर्ध्वमहाशिरेवाटे शरीराच्या वरच्या भागातील रक्त अलिंदात येते आणि
खालच्या अधोमहाशिरेवाटे खालच्या भागांतील रक्त अलिंदात जाते. तिसरे द्वार
अलिंद-निलय यांच्या दरम्यान विभाजकपटात असून त्यामार्गाने अलिंदात जमा झालेले रक्त
त्याच्या आकुंचनामुळे निलयात उतरते. या द्वाराशी ‘त्रिदली
झडप’ असते आणि या झडपेमुळे उजव्या निलयात आलेले रक्त अलिंदात
परत फिरत नाही.
उजवे निलय हे उजव्या अलिंदाखाली
असून त्याला दोन द्वारे असतात; एक, उजवे अलिंद-निलय द्वार
आणि दोन, फुप्फुस-धमनी द्वार. या फुप्फुस-धमनी द्वारातून उजव्या
निलयातील रक्त फुप्फुसांकडे जाते. या द्वारावर असलेल्या अर्धचंद्राकृती झडपेमुळे फुप्फुस-धमनीत
शिरलेले रक्त उजव्या निलयात मागे फिरत नाही.
उजव्या निलयापासून निघणाऱ्या
फुप्फुस-धमनीच्या पुढे दोन शाखा होऊन एक उजवी व दुसरी डाव्या फुप्फुसाकडे जाते. जेव्हा
उजव्या निलयाचे आकुंचन होते, तेव्हा तेथील रक्त या शाखांमधून दोन्ही फुप्फुसांमध्ये
जाते. तेथे या रक्तात हवेतील प्राणवायू शोषला जाऊन रक्त शुद्ध म्हणजेच प्राणयुक्त होते
आणि त्यातील कार्ब-द्विप्राणिल बाहेर पडतो. असे शुद्ध झालेले रक्त फुप्फुस शिरांच्याद्वारे
हृदयाकडे परत डाव्या अलिंदात येते. प्रत्येक फुप्फुसांतून दोन फुप्फुस शिरा निघून,
एकूण चार शिरा डाव्या अलिंदाच्या मागच्या बाजूने चार द्वारांनी रक्त
आणतात. या चार द्वारांशिवाय डाव्या अलिंदात आणखी एक द्वार असून त्यावाटे रक्त डाव्या
निलयात उतरते. या डाव्या अलिंद-निलय द्वारावर एक ‘द्विदल झडप’
असून तिच्यामुळे डाव्या निलयात उतरलेले रक्त परत अलिंदाकडे फिरत नाही.
डाव्या निलयापासून महाधमनी
निघते. डाव्या निलयाचे आकुंचन झाले की, तेथील रक्त महाधमनीत शिरते. महाधमनीच्या द्वाराशी
अर्धचंद्राकृती महाधमनी झडप असते, ज्यामुळे रक्त निलयाकडे मागे
फिरत नाही. महाधमनीतील या झडपेच्या वरच्या भागातून दोन शाखा निघतात. त्यांपैकी एक हृदयाच्या
उजव्या बाजूस, तर दुसरी डाव्या बाजूस रक्त पुरविते. हृदयाच्या
बाह्यभागावरील खोबणीतून या दोन हृदयधमन्या हृद्स्नायूंना रक्त पुरवतात. या खोबणीतच
हृदयाच्या स्नायूतील अशुद्ध (प्राणविरहीत) रक्त नेणाऱ्या हृदयशिरा असतात, ज्यांद्वारे अशुद्ध रक्त महाशिरेत पोहोचते.
डाव्या निलयातील प्राणयुक्त रक्त महाधमनीत जोराने ढकलण्याचे कार्य निलयाच्या आकुंचनामुळे होते. महाधमनीपासून अनेक शाखा व उपशाखा निघून त्यांच्याद्वारे शरीराला प्राणयुक्त रक्त पुरवले जाते. सर्व शरीराला रक्त पोहोचवायचे असल्याने डाव्या निलयाच्या भित्तीतील स्नायू जाड व शक्तिशाली असतात. उजव्या निलयाला मात्र फुप्फुसापर्यंतच रक्त ढकलायचे असल्याने त्याच्या भित्ती त्यामानाने कमी जाड असतात. तसेच दोन्ही अलिंदांना लगतच्या निलयांमध्ये रक्त ढकलायचे असल्याने त्यांच्या भित्तींची जाडी कमी असते.
स्पंदपूरकारोपणः ५- हृदयाची विद्युत प्रणाली[4]
हृदयाची प्रेरक क्रिया म्हणजेच स्पंदन एका ठरावीक
लयीत होत असते. हृदयाचे स्पंदन म्हणजे आकुंचन आणि शिथिलन (रिलॅक्सेशन) यांचे चक्र.
या स्पंदनाची लय राखण्याचे काम शिरानाल-अलिंद गाठ (सायनो-ऍट्रिअल नोड) करत असते.
ही गाठ म्हणजे गतिकारक पेशींचा गुच्छ असतो. हृदयाच्या मागच्या भागात, जेथे ऊर्ध्वमहाशीर उजव्या
अलिंदात शिरते, तेथे ही गाठ असते. ती शरीराच्या विश्रांत
अवस्थेत मिनिटाला ७०–८० या दराने नियमित विद्युतस्पंद
निर्माण करीत असते आणि हे स्पंद हृदावरणातील गतिकारक पेशींपासून बनलेल्या
विद्युतसंवाहकी तंतूंच्या जाळ्यात आणि तेथून हृदयाच्या स्नायुपेशींत पसरत असतात
आणि हृदयाचे आकुंचन घडवून आणतात.
शिरानाल-अलिंद
गाठीत (सायनो-ऍट्रिअल
नोड मध्ये) निर्माण
झालेला स्पंद प्रथम दोन्ही अलिंदांच्या स्नायूंमध्ये पोहोचतो. त्यामुळे दोन्ही
अलिंद आकुंचित होतात. पुढे ही विद्युतसंवेदना अलिंदस्नायूमधून ‘अलिंद-निलय ग्रंथी’त (ऍर्ट्रियो-व्हेंट्रिक्युलर
नोड मध्ये) एकत्रित
होते. ही ग्रंथी (गाठ) उजव्या अलिंदाच्या तळाशी त्रिदली झडपेजवळ असते. ही ग्रंथी
ती संवेदना थोड्याशा विलंबाने पुढे विद्युतसंवाहकी तंतूंच्या ‘अलिंद-निलय-स्नायू-समूह
मार्गाकडे’ पाठवते, जेथून ती दोन्ही
निलयांमध्ये पसरते.
अलिंदातून निलयात रक्त जाण्याची क्रिया सर्वस्वी त्याच्या
आंकुचनावर अवलंबून नसते. आकुंचन सुरू होण्याआधी त्यातील जवळजवळ ७५% क्रिया घडून
येते आणि आकुंचनामुळे ती पूर्ण होते. अलिंदाच्या आकुंचनाची उपयुक्तता, विशेषत: हृदय जेव्हा
अतिरिक्त क्षमतेचा वापर (उदा., व्यायाम करीत असताना) करीत
असते, तेव्हा दिसून येते. ही क्षमता विश्रांत स्थितीच्या ३-४
पट असू शकते. विश्रांत अवस्थेत हृदयातून महाधमनीमध्ये दर मिनिटाला ५-६ लिटर
(स्त्रियांमध्ये १०–२०% कमी) रक्त प्रवेश करते.
हृदय चक्र: हृदय साधारणपणे दर
मिनिटाला ७०–८० वेळा आकुंचन-शिथिलन (स्पंदन) पावते आणि
प्रत्येक आकुंचनाबरोबर डाव्या निलयातील रक्त महाधमनीतून प्रेरित केले जाते. महाधमनीतून रक्त
पुढेपुढे त्या धमनीच्या लहानलहान शाखांपर्यंत जाते, तेव्हा त्या-त्या धमन्या प्रसरण पावतात. या
प्रसरणालाच ‘नाडी’ म्हणतात. धमनीच्या
खाली जेथे हाड असते तेथे तिचे प्रसरण सुलभपणे समजू शकते. उदाहरणार्थ मनगटामध्ये धमनी त्वचेलगत असून तिच्याखाली
हाड असल्याने त्या धमनीचे स्पंदन सहज कळते.
हृदयाचे स्पंदन सतत चालू असते. स्नायूंचे आकुंचन होऊन गेल्यावर
प्रसरण (शिथिलन) होते, तेवढा वेळच त्यांना विश्रांती मिळू शकते. हृदयाच्या स्पंदनाचा दर जेव्हा
मिनिटाला ७०–८० असतो, तेव्हा एक चक्र
पुरे होण्यास ०.८ सेकंद लागतात. त्यापैकी आकुंचनाला ०.३ सेकंद आणि प्रसरणाला ०.५
सेकंद लागतात. हृदयस्पंदनाचा वेग वाढला की, आकुंचनकाल तेवढाच राहून प्रसरणकाल मात्र कमी
होतो. जसे व्यायाम, ज्वर, भीती, राग इत्यादींमुळे
स्पंदनाचा वेग वाढतो. स्पंदनाचा वेग मिनिटामागे १०० झाला तर हृदय चक्र ०.६
सेकंदांत पुरे होते. त्यापैकी ०.३ सेकंद आकुंचनकाल वगळल्यास प्रसरणाला ०.३ सेकंदच
वेळ मिळतो, म्हणजेच हृदयाच्या स्नायूंचा विश्रांतिकाल कमी
होतो. व्यायामाने हृदयाच्या स्पंदनाचा दर तात्कालिक वाढला तरी नियमित व्यायाम
केल्याने तो कालांतराने कमी होतो आणि असे होणे आरोग्यासाठी चांगले असते.
मेंदू आणि मेरुरज्जू (स्पायनल कॉर्ड) यांपासून निघणाऱ्या चेतांद्वारे शरीरांतील
सर्व इंद्रियांचे क्रियानियंत्रण होते;
परंतु हृदय असे एकमेव इंद्रिय आहे की, ज्याची
आकुंचन-शिथिलन क्रिया हृदयाच्या स्नायूंमध्ये असलेल्या गतिकारक पेशींद्वारे होते.
हृदयस्पंदनाचा वेग मात्र मेंदूपासून निघालेल्या दोन बाजूंच्या दोनही दहाव्या भ्रमण
चेतांकडून आणि अनुकंपी चेताजालाकडून नियंत्रित होतो. अनुकंपी चेताजालामुळे
हृदयस्पंदन जास्त वेगाने होते, तर दहाव्या चेतामुळे हा वेग
कमी होतो.
हृदयातील स्नायुपेशींची आकुंचन क्रिया ही, चेतापेशींच्या आकुंचन क्रियेसारखी रक्तातील
कॅल्शियम मूलकांच्या
प्रमाणावर अवलंबून असते. पेशीमध्ये कॅल्शियम मूलक शिरून पेशीचे आकुंचन घडवून आणतात.
त्यानंतर थोड्या विलंबाने पेशीत पोटॅशियम मूलक शिरून विरुद्ध परिणाम म्हणजेच पेशीचे
शिथिलन घडवून आणतात. शरीराचे तापमान वाढले की (उदा., ज्वर) स्पंदनाचा वेग वाढतो. याउलट परिणाम,
शरीराचे तापमान कमी झाले असता दिसतो. हे सर्व बदल हृदयालेखात (इलेक्ट्रोकार्डिओग्रॅम)
प्रतिबिंबित होतात. हृदयालेख
म्हणजे हृदयाचे स्पंदन होत असताना विद्युत संवेदनेत कालानुक्रमे कसे बदल होतात, हे दाखवणारा विद्युतविभव-कालाचा आलेख असतो.
हृदयध्वनी: स्पंदश्रावकाने (स्टेथॉस्कोपने) छातीची तपासणी केल्यास हृदयाच्या आकुंचन-शिथिलनामुळे उत्पन्न होणारे आवाज ऐकू येतात. हे आवाज डाव्या स्तनाजवळ, चौथ्या व पाचव्या बरगड्यांच्या मध्यभागी आणि उजव्या बाजूच्या तिसऱ्या बरगडीजवळ उरोस्थीपाशी ऐकू येतात. निरोगी माणसांत दोन स्पष्ट आवाज ऐकू येतात, त्यांचा उल्लेख ‘ल्ल्ब्ब्ब’ आणि ‘डब्ब’ असा केला जातो. पहिला ‘ल्ल्ब्ब्ब’ हा आवाज तुलनेने लांब, तर दुसरा आखूड व खटकेदार असतो. पहिला आवाज निलयस्नायूंच्या जोरदार आकुंचनामुळे आणि झडपांच्या दलांच्या कंपनामुळे उत्पन्न होतो, तर दुसरा महाधमनी आणि फुप्फुस-धमनी यांच्या उगमांपाशी असलेल्या अर्धचंद्राकृती झडपा एकदम बंद होताना झालेल्या कंपनांमुळे होतो. परंतु हृदयविकारांमुळे (उदा., हृदयाच्या झडपांच्या रोगामुळे) हृदयाचा आवाज वेगळा ऐकू येतो किंवा हृदयाची घरघर ऐकू येते. हृदयातील बिघाड किंवा हृदयविकार यांच्या निदानासाठी वापरली जाणारी प्राथमिक साधने स्पंदश्रावक (स्टेथॉस्कोप) आणि विद्युत हृदयालेखक (इलेक्ट्रोकार्डिओग्रॅम) ही आहेत.
स्पंदपूरकारोपणः ६- हृदयधमनी आलेखन (वाहिनीदर्शन, कॉरोनरी अँजिओग्राफी)
विद्युत-शारीरिक तपास आणि हृदयधमनी आलेखन
(इलेक्ट्रो-फिजिओलॉजिकल स्टडी अँड कॉरोनरी अँजिओग्राफी, वाहिनीदर्शन) करण्यासाठी
डॉक्टरांनी आम्हाला पत्र दिले होते. तपास याकरता करावा लागतो की, हृदयात स्पंद
नेमके कुठे निर्माण होतात, कुठून कुठे जातात आणि कुठे व नेमके काय कार्य
घडवून आणतात हे कळावे. मात्र
शुश्रुषालयातील डॉक्टर म्हणाले की, ही माहिती ’होल्टर देखरेख’ अहवालात आधीच उपलब्ध
झालेली आहे. त्यामुळे आम्हाला हृदयधमनी आलेखन आणि स्पंदपूरकारोपण (कॉरोनरी
अँजिओग्राफी अँड पेसमेकर इम्प्लांट) या दोन शस्त्रक्रिया कराव्या लागतील. दुसर्‍या
शस्त्रक्रियेची नेमकी आवश्यकता आणि प्रक्रिया समजून घेण्याकरता, पहिले हृदयधमनी
आलेखन करावे लागेल. दोन्ही मिळून सुमारे तासभर लागू शकेल.
उजव्या मनगटातील मुख्य धमनीतून हृद्नालप्रवेशक (कॅथेटर) आत शिरवून धमनीच्या आतूनच तो हृदयापर्यंत निरनिराळ्या ठिकाणी फिरवला जातो. त्याच्या टोकातून कसलेसे प्रारक द्रव्य बाहेर स्रवत ठेवतात. ते छातीवर बाहेरून केंद्रित केलेल्या प्रारण चित्रकास दिसत असल्याने आसपासच्या भागाची चित्रे बाहेर संगणकाच्या पडद्यावर तयार होत राहतात. ती वास्तवकालीन चित्रे पाहतच डॉक्टर हृद्नालप्रवेशक आत सरकवत वा फिरवत राहतात. स्पंदपूरक कुठे बसणार, त्यातून निघणार्‍या दोन तारा कोणत्या धमनीतून, कुठून रक्ताभिसरण प्रणालीत प्रवेश करणार, हृदयात नेमक्या कोणत्या स्थानी त्या अडकवल्या जाणार याचे मार्गदर्शन, याची माहिती, या आलेखनातून प्राप्त केले जाते.
स्पंदपूरकारोपणः ७- स्पंदपूरक आरोपण प्रक्रिया
डाव्या बाजूच्या गळ्याच्या अस्थिवरील त्वचेला सुमारे ४
से.मी. आडवा छेद घेऊन कापलेल्या त्वचेची वरची कडा तात्पुरती वर आणि खालची कडा
तात्पुरती खाली खेचून ठेवतात. कापातून उर्ध्वशिरेस छेद करून हृद्नालप्रवेशक
बसवतात. त्यातून स्पंदपूरकाच्या तारा एक एक करून आत शिरवून ईप्सित जागी अडकवून
टाकतात. मग हृद्नालप्रवेशक काढून टाकतात. दोन्ही तारा स्पंदपूरक उपकरणास जोडतात.
उपकरण कापातून खालच्या त्वचेच्या आत डाव्या बाजूच्या गळ्याच्या अस्थिच्या वर
शिरवतात. पुरते आत सारले गेल्यावर काप शिवून टाकतात. त्यावर पट्टी चिकटवतात. जी
सात दिवसांनीच काढायची असते. तोवर तिला पाणी लागू
मात्र उपकरण शरीराबाहेर आणि तारा यथासांग शरीरात शिरवून हृदयात बसवलेल्या असतांना, तारा उपकरणास जोडल्या जातात. त्याचे संपूर्ण विद्युत कार्य तपासले जाते. मग उपकरण गळ्याच्या हाडावर त्वचेखाली शिरवून ईप्सित स्थळी स्थापन केल्यावरही त्याचे संपूर्ण विद्युत कार्य तपासले जाते. नंतरच सुमारे चार सेंटीमीटर लांबीची त्वचेतली ती शिवण शिवून प्रक्रिया पूर्ण केली जाते. उपकरणाचे विद्युत कार्य मग पुन्हा एकवार तपासले जाते. तपासाची ही प्रक्रिया एका कड्याच्या साहाय्याने केली जाते. उपकरणाच्या बरोबर वरती, त्वचेवरच हे कडे फक्त ठेवले जाते. त्याला जोडलेल्या तारांचा गुच्छ एका संगणक-सदृश यंत्रास जोडलेला असतो. त्यातूनच विद्युत संकेत पाठवून कड्यातूनच मिळणार्‍या प्रतिसादांचे मूल्यमापन केले जाते आणि उपकरण ईप्सित पद्धतीने कार्य करत असल्याची खात्री करवून घेतली जाते. शिलाईचे टाके त्वचेत विरघळणारे असतात. एखादा रेशमाचा टाका असतो, तो सात दिवसांनी काढून टाकतात. पट्टीही निघून जाते.
स्पंदपूरक उपकरण मात्र शरीरासोबत आता कायमचे राहणार असते. हृदयाचे ठोकेच चुकतात, तेव्हा स्पंद पुरवणारे एक सुरक्षा कवच असते ते.
आता हे सर्व उपचार पुरवणारी शुश्रुषालये, विशेषज्ञ, अनुभवी डॉक्टर्स, प्रशिक्षित नर्सेस, अनुभवी आरोग्यकर्मी, सशक्त प्रशासकीय व्यवस्था, आपल्या घराच्या जवळात जवळ उपलब्ध असावी. स्वस्तात स्वस्त उपचार तिथे मिळावेत. ’रुग्ण प्रथम’ ब्रीद त्यांनी मिरवावे. हे सारे खरे तर स्वप्नवतच आहे. मी मात्र असा सुदैवी आहे की, मला हे सर्व लाभले. माझ्यावर ओढवलेल्या लयहीनतेचे यथातथ्य उपचार झाले. माझ्या उर्वरित आयुष्याची गुणवत्ता अपार वाढली. ज्या व्यवस्थेने मला हे सर्व दिले त्या व्यवस्थेप्रती मी कृतज्ञ आहे. ती समर्थपणे उभी करून, अव्याहत सांभाळणार्‍यांना सादर प्रणाम!
[1] नॉर्मन जे. होल्टर हे
हेलेना मोन्टाना येथील एक अमेरिकन जैव-भौतिकी-तज्ञ होते. १९४९ साली त्यांनी
’परिधानक्षम हृदयालेखन उपकरणा’चा शोध लावला. १९६२ साली हे उपकरण बाजारात उपलब्ध
झाले. होल्टर देखरेख उपकरण (मॉनिटरिंग डिव्हाईस) म्हणून ते नावारूपास आले.
[2] सरासरीने पुरुषांचे दर मिनिटास ७२ ठोके पडत
असतात तर स्त्रियांचे ८४.
[3] हृदय https://marathivishwakosh.org/56770/ - हे. चिं. प्रधान
[4] हृदयाची विद्युत प्रणाली https://my.clevelandclinic.org/health/body/21648-heart-conduction-system
