महाजालावरील मराठीचा इतिहास

मुळात २ जून २००९ पासून मनोगत डॉट कॉम या संकेतस्थळावर सहा भागांत लिहिलेल्या लेखमालेचे हे एकीकरण आहे. काही सकारात्मक प्रतिसादांचाही यात अंतर्भाव केलेला आहे. महाजालावर मराठी कधीपासून वावरू लागली? कशी वाढत गेली? कुणी वाढवली? या हल्ली जाणवणार्‍या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा २००९ साली केलेला हा प्रयास, आजही उद्बोधक ठरेल असे वाटल्यानेच हे एकीकरण करत आहे.

हा विषय एकट्याने अंकित करावा असा नाही. एका लिखाणात संपूर्ण होणाराही नाही. म्हणून जे जे आठवत आहे त्यानुसार इथे लिहीण्याचा प्रयत्न करत आहे. मनोगतींना विनंती आहे की त्यांनी यथायोग्य भर यात घालावी म्हणजे ही संहिता परिपूर्ण होऊ शकेल. चर्चेला सुरूवात व्हावी म्हणून खालील मजकूर लिहीला आहे. चूकभूल द्यावी घ्यावी. यथाशक्ती भर घालावी ही विनंती.

१९९६ च्या गणेश चतुर्थीला मायबोली डॉट कॉम ची स्थापना झाली. परस्पर-प्रतिसादानुकूल (इंटरऍक्टीव्ह) वापरसुविधा असलेले पहिले मराठी संकेतस्थळ म्हणून त्याचा उल्लेख करावा लागेल. मायबोलीने मात्र तसा दावा कधीही केला नाही. मायबोलीच्या पाऊलखुणा शोधण्यातच ते समाधानी राहिले. त्याची निर्मितीच मुळी अनिवासी भारतीयांच्या परस्परांतील सुसंवादास मायबोलीचा आधार असावा म्हणून झाले होते. अजय गल्लेवाले यांनी कुटुंबास मनोरंजनाचे साधन म्हणून निर्माण केलेल्या या संकेतस्थळाकडे, लवकरच, परदेशात (विशेषतः अमेरिकेत) सुस्थापित झालेल्या मराठी भाषकांनी सुसंवादाचे सक्षम साधन म्हणून पाहायला सुरूवात केली. हा संवाद अर्थातच इंग्रजी कळफलकावरून रोमन लिपीत मराठी लिहीण्यातून होत असे. पुढे देवनागरी टॅग लावून ’शिवाजी’ टंकात देवनागरीत मराठी लिहीण्याची सोय, मायबोलीवर महेश वेलणकरांच्या कौशल्याने निर्माण झाली. मग तिथे कायम रोमन लिपीत मराठी लिहीण्याची सवय झालेले जुने जाणते, आणि नव्याने मायबोलीस रुजू झालेले देवनागरीत दिमाखात लिहू शकणारे यांच्यात तुंबळ युद्धे सुरू झाली. भावना महत्त्वाची की भाषा इथपासून तर ऑफिसात बसून देवनागरी लिहीता येत नाही अशा स्वरूपाच्या अडचणींचा मुकाबला सक्षमपणे केला गेला. काही परदेशस्थ व्यक्तींना तर मायबोलीने एवढे वेड लावले की मायबोलीचे व्यसन कसे सोडवावे हा विषयच मायबोलीवर एके काळी चर्चिला जात असे. मायबोलीने आपल्या पत्रव्यवहारसुविधा, वधुवरसूचन आणि दिवाळीअंकविक्री इत्यादी आपल्या वापरकर्त्यांना लागणाऱ्या सोयी उपलब्ध करवून देत देत स्वावलंबन साधले. रंगीबेरंगी सदरात सभासदांना स्वतःच्या मालकीची जागा ठराविक आकार घेऊन देऊ केली आणि थोडक्यात मराठी ब्लॉगिंगलाच सुरूवात केली असे म्हणावे लागेल.

पुढे २००४ साली गणेशोत्सवाच्या सुमारास मनोगताची निर्मिती झाली. महेश वेलणकरांना देवनागरीचा सार्थ अभिमान होता म्हणून त्यांनी जेव्हा मनोगत डॉट कॉम ची निर्मिती केली, तेव्हाच १०% हून जास्त रोमन लिपीत असणाऱ्या नोंदी प्रकाशितच होऊ नयेत अशी व्यवस्था केली. उत्तम शुद्धलेखनाची आणि शब्दचिकित्सकाची अभूतपूर्व सुविधा उपलब्ध करून दिली. आणि जे स्वप्न महाराष्ट्र सरकारने खरे तर पुरे करायला हवे होते ते त्यांनी प्रत्यक्षात उतरवले. मराठीतून वेळकाळाच्या नोंदींसकट सर्वच्या सर्व संकेतस्थळ संपूर्णपणे देवनागरीत सुस्थापित करण्याचे. या त्यांच्या मराठीस, प्रमाण भाषेस आणि शुद्धलेखनास सुवर्णयुग पुनःप्राप्त करून देण्याच्या दैदिप्यमान प्रयत्नामुळे महाजालावर मराठी दिमाखात वावरू लागली. मात्र त्यामुळे लेखनाकरता जे अतिरिक्त कष्ट घ्यावे लागत त्यामुळे उत्स्फूर्त लेखन करणारे थोडे नाराज झाले. कसं का होईना पण कसेतरी मराठी लिहू शकण्यात समाधान मानणारे वा तितपतच जमू शकणाऱ्या लोकांना शुद्धलेखनाचा जाच जाणवू लागला. त्याचवेळी अद्वातद्वा, अर्वाच्य, अघळपघळ आणि अनिर्बंध जवळिकीने सार्वजनिक संकेतस्थळांवर लंगोटीयारांच्या मांदियाळीत वावरावे तसे वावरू पाहणाऱ्यांवर प्रकाशनपूर्व संमतीची अट लादून मनोगत प्रशासनाने त्यांची फारच गोची केली. त्यांची त्यामुळे घुसमट होऊ लागली. पण स्वतंत्र संकेतस्थळ स्थापन करण्याची क्षमता अजून कुणाही एकाजवळ निर्माण झालेली नव्हती. अशातच २००६ च्या जानेवारीत मनोगतच्या विदागाराला भोक पडले. त्यातूनही बव्हंशी विदा सहीसलामत सोडवण्यात प्रशासनास यश आल्याने महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात एक यशोगाथा रुजू झाली.

मग राज जैन यांनी स्वतंत्रपणे माझे शब्द संकेतस्थळ निर्माण केले पण त्यातील सुविधा मायबोली वा मनोगताच्या आसपासही नव्हत्या. मात्र त्यात पी. डी. एफ., एम. पी. ३. इत्यादी फाईल्स साठवण्याची सुविधा वापरकर्त्यांना उपलब्ध करून देण्यात आलेली होती. तशी सुविधा इतर कुठल्याही मराठी म्हणवणाऱ्या संस्थळावर पाहण्यात आलेली नाही. दुर्दैवाने हे संस्थळ राज यांना अभंग राखता आले नाही. त्याचा विधिवत अस्त झाला आणि त्यावर आपापल्या फाईल्स अपलोड करणाऱ्यांच्या फाईल्स नाहीशा झाल्या. शशांक जोशींनी मि. उपक्रम डॉट ऑर्ग काढले. त्यात गंभीर साहित्यास प्रकाश मिळावा असा उद्देश राखण्यात आला. पण त्यांनी त्यात कविता  तसेच इतर हलक्याफुलक्या लेखनास वा गप्पाटप्पांना वावच न ठेवल्याने रसिक मराठी लोक काहीसे दूरच राहिले. तरीही महत्त्वपूर्ण तांत्रिक, वैज्ञानिक, शास्त्रीय आणि अभ्यासपूर्ण लेखन मराठीत करू चाहणारेही काही कमी नव्हते. त्यांनी ते स्थळ बहरास आणले. मराठीस मोलाच्या शास्त्रीय लिखाणाची भेट दिली.

कवितारसिक आणि केवळ परस्परांशी महाजालावर गप्पाटप्पा करू पाहणारे लोक मात्र नाराजच होते. त्यांना व्यासपीठ मिळाले ते चंद्रशेखर ऊर्फ तात्या अभ्यंकरांनी, नीलकांत घुमरेच्या तांत्रिक साहाय्याने काढलेल्या मिसळपाव डॉट कॉम मुळे. मात्र, ज्या शुद्धलेखनापासून, शिस्तीपासून सुटका करण्याकरता मिसळपावची निर्मिती झाली होती त्याच शुद्धलेखन आणि शिस्तीकरता मिसळपाववर आणीबाणी पुकारण्याची पाळीही पुढे आलीच. त्यामुळे या नियमांची गरजच अधोरेखित झाली. तरीही मिसळपाव हॉटेल त्याच्या स्वरूपामुळे लोकप्रियतेकडे वाटचाल करू लागले. महाजालावरील सामान्य मराठी सज्जनांची गरज भागवू लागले.

माहिती तंत्रज्ञानांतर्गत व्यवसायांमध्ये सतत संगणकावर आणि महाजालावर वावर असणाऱ्या मराठी लोकांची संख्या दरम्यान वाढतच होती. त्यामुळे सहज मराठी लेखनाच्या सुविधा मिळताच मराठी साहित्यिक निर्मितीस अभूतपूर्व गती मिळाली. अशाप्रकारचे सारेच लोक आपापले व्यक्तीगत अनुभव लिहू लागले. खूप सकस साहित्याची निर्मिती झाली. आणि प्रचंड प्रमाणात निकस साहित्य जन्मास आले. अमेरिकेतील प्रवासाचे वर्णन इतक्या जणांनी लिहीले की वाचणाऱ्यांना कंटाळा येऊ लागला. आपापल्या विकारांची गाथा लिहीणारेही कमी नव्हते. प्रेमकवितांना ऊत आलेला होता तर त्यावरील विडंबनांना पोत्याने जन्मास घातले जाऊ लागले.

या काळात परस्पर-संवादानुकूल नसलेली अनेक संस्थळे महाराष्ट्राभूमीतच उदयास आली. रामरामपावण डॉट कॉम, मराठी वर्ल्ड डॉट कॉम इत्यादीकांनी आपापल्यापरी जुन्या मराठी साहित्याचे संकलन अतिशय झपाट्याने केले. नव्या साहित्यासही खूपच प्रोत्साहन दिले.

सामान्यतः पूर्वीचे प्रथितयश लेखक (पु. ल., आचार्य अत्रेंसारखे सन्मान्य अपवाद वगळता) व्यावहारिक जीवनात नाकारले गेलेले, अपयशी, मास्तरकी करणारे, पोथ्या लिहीणारे, लेखनिक होते. या घडीला घडणारे साहित्यिक नव्या जोमाचे आहेत. निरनिराळ्या क्षेत्रांमध्ये उच्चतम प्राविण्ये मिळवलेले आहेत. त्यांचेकडे भरपूर लेखनविषय आहेत, लेखनमाध्यमे आहेत आणि लेखनसमयही आहे. म्हणून अभूतपूर्व कसाचे अपरिमित साहित्य निर्माण झाले आहे. अर्थात या साहित्यास सर्वसामान्य वाचकांचे दरवाजे बंदच होते. अजूनही हीच अवस्था कमी-अधिक प्रमाणात तशीच आहे. हे साहित्य सर्वसामान्य मराठी वाचकांस उपलब्ध होईल तो सुदिन. खरेतर यातील निवडक साहित्यास मुद्रित प्रकाशनांमध्ये त्वरेने आणण्याची गरज आहे.

आज महाजालावर वावर असणारे आणि महाजालविन्मुख अशा दोन गटांमध्ये वाचक विभागलेले आहेत. लेखकही. पहिले वाचक पडद्यावरच वाचणारे आहेत तर दुसऱ्या गटातील वाचक, मुद्रित माध्यमे वाचत आहेत. मुद्रित माध्यमातही महाजालावरील लेखक उतरू लागले आहेत. पण मुद्रित माध्यमात लिहीणाऱ्यांना त्यामुळे अभूतपूर्व स्पर्धेस तोंड द्यावे लागत आहे. आणखी एका प्रकारच्या लेखकांनी मराठीस स्वतःच्या दावणीला बांधलेले दिसून येत आहे. ते आहेत वृत्तपत्रांतून स्तंभलेखन करणारे वृत्तपत्रांनी निवडलेले लेखक. अशांची पुस्तकेच मुद्रित प्रकाशन व्यवसायावर आपली छाप राखून आहेत.

..........................

गोळेकाका प्रे. सई मुंडले (बुध, १०|०६|२००९ - स ६:००)

तुमच्याशी अगदी सहमत. इतिहास म्हणण्यापेक्षा तुमच्या लेखनाला मी आढावा किंवा मागोवा म्हणणे पसंत करीन. अशा लेखनामुळे भविष्य घडत नसले तरी निदान काय करावे आणि काय टाळावे ह्याचा अंदाज येतू असे मला वाटते.

काही राहून गेलेल्या गोष्टी प्रे. जितेन (मंगळ, ०२|०६|२००९ - रा ८:२८)

आंतरजालावर या संकेतस्थळांनी मराठी आणले तरी त्यांचा उद्देश त्या त्या संकेतस्थळाची भरभराट व्हावी असा होता का खरोखरच मराठीची भरभराट व्हावी असा होता? उदा. अनेकदा मनोगतावर इथले सॉफ्टवेअर मुक्तस्रोत करावे अशा मागण्या येऊनही मनोगतकारांनी ते टाळले. (त्यात काही धोरणाचा भाग असेल आणि चालक म्हणून तो त्यांचा निर्णय  आहे). पण त्यामुळे नवीन संकेतस्थळ तयार करणाऱ्याना अडचण आली. यावर सगळ्यात पहिल्यांदा देवनागरीमध्ये मुक्तस्रोत सुविधा निर्माण करणाऱ्या ओंकार जोशींना विसरून चालणार नाही. त्यांनी कुणालाही फुकट देवनागरीत लेखन करता येईल अशी सुविधा निर्माण केली हा मराठी संकेतस्थळांच्या वाटचालितला मैलाचा दगड आहे.

मराठी ओपनसोर्स या याहू ग्रूपचे सभासद कुठलाही गाजावाजा न करता विविध सॉफ्टवेअरचे स्थानिकीकरण आणि मराठीत भाषांतर करत आहेत. मराठी संकेतस्थळांच्याही पलिकडेही आंतरजालावर मराठी आहे हे विसरून चालणार नाही.

आज द्रूपाल आणि गमभन प्रणालीवर अनेक मराठी संकेतस्थळे तयार होत आहेत. पण काही अपवाद वगळता मराठी संकेतस्थळांच्या चालकांपैकी कुणीही त्याना सापडलेल्या त्रुटी आणि त्यावरचे उपाय  परत मुक्तस्रोत समाजाला दिलेले दिसत नाही. सगळ्यात पहिल्यांदा हा विचार मिलिंद भांडारकर यानी इथेच मनोगतावर मांडल्याचे आठवते. 

आज गमभन आणि द्रूपल यांना दिलेले योगदान (इश्यू क्यू) पाहिले तर लोकायत. कॉम, मायबोली.कॉम  यासारख्या मोजक्याच संकेतस्थळांनी आपआपल्या परीने हे मुक्तस्रोत समाजाचे ऋण फेडायचा प्रयत्न केलेला दिसतो.  माझे स्वतःचे संकेतस्थळ चांगले चालावे म्हणून लठ्ठालठ्ठी चालू असताना या संकेतस्थळांनी सगळ्याच मराठी संकेतस्थळाना फायदा व्हावा म्हणून केलेले प्रयत्न, ही बदलती मानसिकता हा  नक्कीच आंतर्जालावरील मराठीचा एक मोठा टप्पा ठरावा.

गमभन (लोकायत+मायबोली) http://www.gamabhana.com/?q=issues

मायबोली + ड्रूपल          http://www.maayboli.com/node/4387

आपला प्रतिसाद खऱ्या अर्थाने सकारात्मक आहे! धन्यवाद. प्रे. नरेंद्र गोळे (बुध, ०३|०६|२००९ - दु १२:१२)

ॐकार जोशींचे ऋण विसरण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. त्यांना पुरेसा न्याय मिळाला नाही असे मात्र वाटायला जागा आहे. त्याखातर मी दिलगीर आहे. तुम्ही घातलेली भर मोलाची आहे. तुम्हाला आणखीही काही भर घालावीशी वाटेल तर अवश्य सांगा. माझा सर्वज्ञ असल्याचा दावा नाही. मात्र सध्यातरी कुठल्याही स्वरूपात इतिहास उपलब्ध नाही. तो भविष्यात तरी उपलब्ध व्हावा म्हणून टाकलेले ते एक पाऊल आहे. तसा स्पष्ट उल्लेख सुरूवातीस केलेला आहे. लाभ मिळालेल्यांनी मुक्तस्त्रोतप्रणालीचे ऋण नक्कीच चुकवावे. मी १००% सहमत आहे.

.................................

महाजालावरील मराठीच्या इतिहासास एक तांत्रिकतेचा पदर आहे. जे तांत्रिक टप्पे दरम्यानच्या काळात गाठले गेले त्यांची काळाबरहुकूम नसली तरी टप्प्यांबरहुकूम दखल घ्यायलाच हवी.

महाजालावर मराठीची सुरूवात खरे तर परदेशस्थ भारतीयांनी काढलेल्या संस्कृत डॉक्युमेंटस  या संकेतस्थळावरून झाली. या संकेतस्थळाचा उद्देश भारतीय भाषांतील प्राचीन आणि अर्वाचीन साहित्याच्या संकलनाचा होता आणि आहे. त्यांनी इंग्रजी कळफलकावरून देवनागरी लिहीण्याची जी पद्धत विकसित केली तिला आय. ट्रान्स. (इंडियन लँग्वेज ट्रान्सलिटरेशन) म्हणतात. त्याच पद्धतीवर हल्लीच्या सर्व देवनागरी लेखनसुविधा आधारलेल्या आहेत. या स्थळावर हिंदी गाण्यांच्या शब्दांचे जे अभूतपूर्व संकलन करण्यात आलेले आहे त्याला जगाच्या इतिहासात तोड नाही. आय.ट्रान्स‌ सॉन्ज बुक (Itrans Songs Book)  या नावाने ते आजही दिमाखात स्थिर आहे.

कोकण रेल्वेच्या विकसनादरम्यान शुषा (शिवाजी) टंकांचा विकास होऊन ते वापरासाठी खुलेपणाने उपलब्ध झाले. ही मराठी भाषेच्या तांत्रिक विकासाची पहिली मोठी पायरी होती. मायबोली डॉट कॉमवरही देवनागरी लेखन त्यामुळेच शक्य होऊ शकले होते. दरम्यान फॉंटोग्राफरचा उपयोग करून किरण फाँटस, शनिपार फाँट इत्यादी अनेक फाँटस विकसित करून त्याआधारे संकेतस्थलेही बनवली गेली होती. अशाचपैकी बरहा फाँटसने आज आय.एम.ई. काढून सुंदर युनिकोड एकात्मिक लेखनाची सोय केलेली आहे. मात्र या सर्वात मनोगतावर उपलब्ध असलेली संपादनसुविधा सर्वात सशक्त आणि सोयीस्कर असल्याने लोक तिचा वापर करून इतर लेखनही करू लागले होते. महाजालापासून दूर असता वापरता येईल अशा युनिकोड संपादकाची खरीखुरी निकड मग जाणवू लागली होती. अशावेळी ॐकार जोशींनी गमभन उपलब्ध करून दिले. आजमितीला गमभनवर आधारित संकेतस्थळेच जास्त आहेत. मराठीच्या विकासास यामुळे सशक्त आधार मिळाला.

२००६ मध्ये राज्य मराठी विकास संस्थेने जनभारती (सीडॅक) आणि महाराष्ट्र शासनाच्या माहिती तंत्रज्ञानविभागाच्या सहकार्याने मराठी संकेतस्थळांची पहिली खुली स्पर्धा आयोजित केलेली होती. तिच्यात प्रभादेवी मुंबईच्या सचिन पिळणकरांच्या 'अवकाशवेध' ह्या संकेतस्थळाला पहिले पारितोषिक मिळाले. डॉ. बाळ फोंडके (सुप्रसिद्ध विज्ञानकथालेखक आणि नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स कम्युनिकेशनचे माजी संचालक) आणि  प्रा. मं. गो. राजाध्यक्ष (जे जे स्कूल ऑफ अप्लाईड आर्टस चे माजी अधिष्ठाते) यांव्यतिरिक्त त्या त्या क्षेत्रांतील तज्ज्ञ परीक्षकांकडून परीक्षण करण्यात आलेले होते. या स्पर्धेत महेश वेलणकरांच्या मनोगताचा दुसरा क्रमांक आला होता. पिळणकरांच्याच धरतीवर मग ट्रेक्क्षितिज हे फ्लॅशवर आधारित पदभ्रमणास वाहिलेले नितांतसुंदर संकेतस्थळ डोंबिवलीच्या मुलांनी तयार केले. आपल्या मनोगती जयंतराव कुलकर्णींचा अक्षय यात अग्रभागी होता.

यास्पर्धेनंतर लोकांना शासन याबाबतीत काही करत असल्याचे पहिल्यांदा जाणवले. मात्र सीडॅक यापूर्वीच टंकनिर्मिती, भारतीय भाषांतील परस्परांतील रूपांतरण (ट्रान्सलिटरेशन), शब्दकोषनिर्मिती, प्रकाशकीय शब्दओळख (ऑप्टिकल कॅरेक्टर रेकग्निशन) इत्यादी पैलूंवर काम करू लागलेली होती. मग प्रमोद महाजनांनी भारत सरकारचे माहिती तंत्रज्ञानखाते सुरू केले आणि भारतीय भाषांच्या विकासाकरता ठोस पाऊले उचलली. आय. आय. टी. पवई, आय. आय. टी. कानपूर इत्यादी संस्थाही आपापल्यापरीने तांत्रिक प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी झटत होत्याच. या साऱ्यांचा परिपाक म्हणून भारत सरकारने युनिकोडनिर्मितीमध्ये सहभाग निश्चित केला. मनोगत मात्र युनिकोडचा अंमल करण्यात सर्वात आघाडीवर होते. युनिकोडचा मग मायबोलीनेही स्वीकार केला. पुढे सकाळने युनिकोडीकरण केले. आणि आता तर युनिकोड जनरहाटीचा भाग झालेले आहे.

भारत सरकारच्या माहिती तंत्रज्ञान खात्याच्या विद्यमाने भारतीय भाषांच्या विकासाखातर निराळे संकेतस्थळ मग काढण्यात आले. त्याद्वारे अनेक तांत्रिक सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल्या. दयानिधी मरान त्या खात्याचे मंत्री असतांना तर देवनागरी लेखनाची सर्व संसाधने असलेली सीडी. त्यांनी मोफत वाटली. मी त्याच काळात माझे नाव तिथे नोंदवलेले असल्याने मलाही ती मिळालेली आहे. आता युनिकोडच्या नव्या संस्करणाबाबतही हे संस्थळ महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे.

दरम्यान वृत्तपत्रांनी आपापले युनिकोडीकरण सुरू केले. त्यांची त्यांची परस्परसंवादानुकूल संकेतस्थळेही उदयास आली. वाहिन्या आपापल्या उद्दिष्टांना साजेशी संकेतस्थळे मराठीत काढू लागल्या. अनुदिन्या लिहीणारेही सरसावले आणि सुरेश भट डॉट कॉम, गदिमा, पुल यांची संकेतस्थळे महाजालावर दिसू लागली. कवितेस, विशेषतः गझलेस बहारीचे दिवस आले. मराठी गझलेस वाहिलेली अनेक संकेतस्थले निर्माण झाली आणि मराठी कार्यशाळा उदयास आल्या. हा महाजालावरील मराठीच्या विकासाचा एक मोठा टप्पा ठरला आहे.

..................

गोळेसाहेब, जितेन आणि अत्त्यानंद प्रे. हर्षवर्धन गोविलकर (बुध, ०३|०६|२००९ - दु १:०२)

एका संकेतस्थळावर हे लेखन ठेवण्याऐवजी स्वतंत्र ठेवावे. म्हणजे त्याला अधिक व्यापक स्वरूप प्राप्त होईल. शिवाय द्वारकानाथ कलंत्री, नीलकांत धुमारे, श्री मधुकर गोगटे,  अशा अनेकांचा ह्या क्षेत्रत्त मोलाचा अनुभव आहे. तुम्ही सर्वांनी मिळून एखादे नवे संकेतस्थल सुरू करून तेथे ही सगळी माहिती ठेवावी. तुमच्यासारखे अनेक उत्साही लोक तुम्हाला मदत करायला पुढे येतील, असा मला विश्वास वाटतो. माझ्याकडूनही काही मदत झाली तर मी करीनच. हल्ली मराठी संकेतस्थळ चटकन सुरू करणे सहज शक्य झालेले आहे, असे नव्यानव्या निघणाअऱ्या ब्लॉग्ज आणि संकेतस्थळांवरून वाटते. त्या सर्वांना एकत्र आणून एखाद्या फ्लॅगशिप प्रमाणे म्हणा किंवा एखाद्या दीपस्तंभाप्रमाणे हे संकेतस्थळ नावारूपाला येईल असे वाटते. महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्यातून आता मराठी तरूणवर्ग संगणकक्षेत्रात येत आहे आणि जगभर आपल्या संकृतीचा ठसा उमटवत आहे. तुम्ही असा काही पुढाकार घेतला तर शेकडोजण त्याला हातभार लावायला पुढे येतील अशी मला मनोमन खात्री वाटते. तुमच्या कार्याला माझ्या शुभेच्छा.

असहमत प्रे. जितेन (गुरु, ०४|०६|२००९ - दु २:११)

माफ करा गोविलकर साहेब, पण मी या विचाराशी सहमत नाही. हा लेख चांगला आहे, महत्त्वाचा आहे यात शंका नाही पण नवीन संकेतस्थळ काढून ते नावारूपाला आणणे सोपे नाही. आज संकेतस्थळ काढणे सोपे असले तरी ते चालवणे सोपे नाही. चालवणे म्हणजे नियमित लिहणारे सदस्य वाढवून नावारूपाला आणणे. किती संकेतस्थळे ३-४ वर्षांपेक्षा जास्त काळ टिकली आहेत? किती ब्लॉग (यात पुरस्कारप्राप्त ब्लॉग आले) १ वर्षांनंतरही नियमीत लिहिले जात आहेत? वर लेखात शासनाने दिलेल्या पुरस्काराबद्दल लिहिले आहे. पण नंतर त्याचे काय झाले? आता तो पुरस्कार देणे का थांबले? का मराठी विश्वात एकदाच पुरस्कार देण्याइतकी संकेतस्थळे आहेत असे शासनाला वाटते.

तुम्ही असा काही पुढाकार घेतला तर शेकडोजण त्याला हातभार लावायला पुढे येतील अशी मला मनोमन खात्री वाटते. >>>> असे काही होत नसते. नुसते सहमत म्हणायला १०० प्रतिक्रिया येतील सुद्धा. पण या लेखमालेत लिहिलेल्या कुठल्याही  संकेतस्थळांच्या चालकाना विचारून पहा. खरोखर मदत करणारे किती असतात आणि ते किती दिवस टिकतात? 

.......................

महाजालावर अनेक लोक मराठीत (खरे तर देवनागरीत) अनुदिन्या लिहू लागले त्यामुळे महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात नवे पर्व सुरू झाले. मायबोलीवर रंगीबेरंगी सदरात लोक आपापले अनुभव ग्रथित करू लागले. दिनेश व्ही.एस‌. यांच्या लेखनाने वनस्पती जगताचा जणू चालता-बोलता महाग्रंथच सादर केला. तर विनय देसाई यांनी रंगीबेरंगीमध्ये लिहिलेल्या प्रवासवर्णनांचे पुढे 'परदेसाई' नावाचे सुंदर पुस्तक तयार झाले. वर्डप्रेस व नंतर गुगल ब्लॉगस्पॉटवर अतिशय समृद्ध अनुदिन्या प्रकट होऊ लागल्या. मराठी ब्लॉगविश्वावर त्यांच्या नोंदी व्यवस्थित होऊ लागल्या. एकमुस्त, एका जागी संदर्भसाधन तयार झाले. मात्र अनुदिन्यांचे वाचन लेखकांच्या मित्रमंडळींतच सीमित राहत होते. परस्परांत कवितांच्या भेंड्यांसदृश खो-खो चे खेळ खेळून अनुदिनीकारांनी वाचकवर्धनाचे प्रयत्न चालवले होते.

२००८ मध्ये प्रशांत मनोहर यांनी अनुदिनीकारांच्या महाजालावरील ई-सभेची संकल्पना मांडली 'शब्दबंध-२००८' च्या रूपाने. यात जगभरातील निरनिराळ्या कालक्षेत्रांतील (टाईमझोनमधील) दहा लोकांनी सहभाग घेऊन एक अनोखा पायंडा पाडला. यात त्यांच्या अनुदिन्यांवरील लेख/कविता यांचे ऑनलाईन अभिवाचन करण्यात आले होते. या वर्षीही ६ व ७ जून रोजी 'शब्दबंध-२००९' चा संकल्प सोडण्यात आलेला होता. याकरता सदस्यनोंदणी करण्यात आली होती. शब्दबंध-२००९ या दुव्यावर त्यासंबंधीची उद्घोषणा पाहता येईल.

त्यात असे म्हटले होते की, "देशांतल्या/ देशसमूहांतल्या/ सत्रांतल्या सहभागी ब्लॉगकारांच्या संख्येनुसार सत्राच्या वेळा व सत्र भरवण्याचं माध्यम ठरवावं लागेल. ’स्काईप’च्या मेसेंजरवर एका वेळी २५ सदस्य सभेमध्ये सहभागी होऊ शकतात. समांतर सत्रे ठेवायची असल्यास स्काईपचा विचार करता येईल, पण त्यापेक्षा अधिक चांगलं माध्यम असल्यास जास्त सोयीस्कर असेल. ’डिमडिम’द्वारे एकावेळी १०० सदस्य सहभागी होऊ शकतात. अर्थात, याबद्दल चाचणी घेणं आवश्यक आहे. या व्यतिरिक्त अमेरिकेत व काही देशांमध्ये निःशुल्क टेलिकॉंफरन्सिंगची सोय आहे. या माध्यमांपैकी काहींचा आपल्याला निश्चित उपयोग होऊ शकतो. अर्थात, आणखी माध्यमं उपलब्ध असल्यास त्याची माहिती अवश्य द्या. अधिकाधिक लोकांना सहभागी होता आलं, तर आपल्या सत्राप्रमाणेच इतर सत्रांतल्या सदस्यांचं अभिवाचन ऐकण्याचा आस्वादही सर्वांना घेता येईल. या सत्रांच्या सूत्रसंचालन करण्याची तुमची तयारी असेल तर अवश्य कळवा."

म्हणजे आजवरच्या सर्वात प्रगत माध्यमांचा वापर करून महाजालावरच, महाजालावर अनुदिन्या लिहिणाऱ्यांचे अधिवेशन भरवण्याचा विचार होता हा. अविश्वसनीय पण शक्य कोटीतला. अशाप्रकारे महाजालावर मराठीचा वावर निव्वळ लिखित स्वरूपात न राहता श्राव्य स्वरूपात सुरू होणार होता. मीही या सभेकरता नाव नोंदवले. ही सभा यथानियोजित, यथासांगपणे सुरळीत पार पडली. यात अभिवाचन करणाऱ्या शब्दबंध-२००९: सभासदांची सूची प्रसिद्ध करण्यात आली. पण श्रोते म्हणूनही अनेकांनी हजेरी लावली होती. तर या उपक्रमात नाव नोंदवणाऱ्या मराठी ब्लॉगकारांची संख्या ६३ पर्यंत जाऊन पोहोचली. सभा सतत पूर्वेकडून पश्चिमेकडे सरकत गेल्यामुळे या सभेवर, ती संपेस्तोवर सूर्य मावळला नाही. आता इतिवृत्त, आणि सभासदांचे प्रत्यक्ष अनुभव यथावकाश प्रसिद्ध होतीलच. पण महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात यामुळे नवा अध्याय उघडला गेलेला आहे यात कसलाही संशय नाही.

..............................

प्रतिसादाखातर धन्यवाद! प्रे. नरेंद्र गोळे (बुध, १०|०६|२००९ - प १२:५०)

इतिहास हयात असलेल्या व्यक्तींचाही असू शकतो. त्याचा त्यांनाच उपयोग होऊ शकतो. केवळ घडलेल्या घटनांचे, आपापल्या समजूतीप्रमाणे सत्य, आलेख तयार करणे हा इतिहासांकनाचाच भाग आहे. भूतकाळातील व्यक्तींचे गुण दोष यांचीही इतिहासात छाननी करावी असे आपण म्हणता. इतिहास अशा प्रकारेही लिहीता येऊ शकेल. मात्र माझा तसे करण्याचा विचार नाही. माझे लेखन खूपच अपरिपक्व (प्रिमॅच्युअर) आहे असे तुम्हाला वाटत आहे. प्रत्येकास एखाद्या विशिष्ट लेखनाबाबत स्वतःची मते असू शकतात. आपण ती व्यक्त केलीत. मी त्या मतांचा आदर करतो.

मात्र आपल्या एकूण प्रतिसादावरून, आपल्याला 'महाजालावरील मराठीचा इतिहास' याबद्दलच्या लेखनाबाबत काही खास अपेक्षा असाव्यात असे जाणवते. माझ्या लेखनात त्यांची पूर्तता होत नसल्याचाही सूर जाणवतो. आपल्याला काय हवे आहे? हे जाणून घ्यायला मला आवडेल. मी ते देऊ शकेन किंवा नाही याची मला कल्पना नाही. मी जे देऊ शकेन असे मला वाटते आहे तेच मी देत आहे. त्याची वैधता, तपशील, परिपूर्णता यांबाबत स्वतंत्र मते राखण्याचा प्रत्येक वाचकाचा हक्कही अबाधितच आहे.

रेषेवरची अक्षरे प्रे. प्रशांत उदय मनोहर (बुध, १७|०६|२००९ - प १२:५०)

गोळे काका, शब्दबंधसाठी स्वतंत्र भाग लिहिल्याबद्दल धन्यवाद. डिमडिमवर १००० नव्हे, १०० सदस्यांना सहभागी करण्याची सोय आहे. चुकून १००० असं पूर्वी ब्लॉगवर प्रकाशित झालं होतं. ते निदर्शनात आल्या आल्या ताबडतोब बदललं. कृपया तुमच्या या लेखातही तो बदल करावा ही विनंती. अ सेन मन, मेघना भुस्कुटे, ट्युलिप व संवेद यांनी "रेषेवरची अक्षरे" हे मराठी ब्लॉगांवरील निवडक दर्जेदार साहित्याचं संकलन

http://sites.google.com/site/reshewarachiakshare2008/?pli=1

येथे उपलब्ध आहे. महाजालावरील मराठी साहित्याच्या इतिहासात त्याचीही नोंद व्हायला हवी. तसंच, नंदनने पूर्वी "जे जे उत्तम" हा प्रकल्प राबवला होता. आपण सध्या वाचत असलेल्या पुस्तकातला आपल्याला सर्वात जास्त आवडलेला पानभर मजकूर लेखक, प्रकाशक, इत्यादी पुस्तकपरिचय देऊन आपल्या ब्लॉगवर प्रकाशित करण्याचा तो उपक्रम होता. याचीही कृपया नोंद घ्यावी. असो. बाकी लेख छान आहे. अधिक काय लिहिणे?

प्रशांत या लेखाचे परीक्षण केल्याखातर धन्यवाद! दुवा छानच आहे! प्रे. नरेंद्र गोळे (शुक्र, १९|०६|२००९ - प १:०९)

प्रशांत या लेखाचे परीक्षण केल्याखातर धन्यवाद! दुवा छानच आहे! अनुदिन्यांवरचे वेचक लिखाण मुद्रित माध्यमांत प्रकट होण्याकरताचे हे पहिले पाऊल ठरावे. आता मनोगतावर सर्व ठिकाणी लेखन करताना शुद्धलेखन चिकित्सेची सुविधा उपलब्ध आहे, तिचा लाभ घ्यावा.

....................

भारत सरकारची ई-प्रशासन योजना

भारत सरकारच्या ई-प्रशासन योजना आणि महाराष्ट्र शासनाच्या लोकसंवादी संकेतस्थळांमुळे महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात एक मोलाचा टप्पा गाठला. २००६-२००७ ची भारत सरकारची ही योजना भारतीय भाषांच्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाची ठरली आहे. विशेषतः महाजालावरील त्यांच्या वावराबाबत.

भारत सरकारची ‘राष्ट्रीय ई-प्रशासन योजना (२००३- २००७)’ ही देशातील ई-प्रशासनाच्या पायाभरणीसाठी व त्याच्या दीर्घकालीन विकासास प्रोत्साहन देण्यासाठी आखण्यात आली आहे. भारत सरकारची ई-प्रशासन योजना-२००६-०७ या दुव्यावर ती पाहता येईल.

योग्य प्रशासन यंत्रणा उभारणे, दळणवळणाच्या पायाभूत सोयीसुविधा निर्माण करणे, प्रशासनास योग्य असे लोककेंद्री व व्यवसायकेंद्री वातावरण तयार करण्यासाठी केंद्र, राज्य तसेच एकत्रित सेवा (इंटिग्रेटेड सर्व्हिस) पातळीवर अनेकविध प्रकल्प राबविणे हे या योजनेमागील मुख्य उद्दिष्ट आहे. तसेच, सर्वसामान्य माणसांना कार्यक्षमता, पारदर्शकता, विश्वासार्हता व त्यांची सोय यांची हमी देऊन त्यांना त्यांच्या स्थानिक विभागातच एकत्रित सेवेच्या माध्यमातून सरकारच्या सर्व योजनांची द्वारे खुली करून देणे. हेही उद्दिष्टांतच समाविष्ट करण्यात आलेले आहे.

ई-प्रशासन विविध नागरी सेवा रूपांतरित करू शकते. ई-प्रशासन नागरिकांना माहितीचे दालन खुले करून देते व त्यांना अधिक समर्थ बनवते. ई-प्रशासनामुळे नागरिक प्रशासनात सक्रिय सहभाग घेऊ शकतात. इतकेच नव्हे तर ई-प्रशासनामुळे नागरिकांना अनेक आर्थिक व सामाजिक संधीदेखील उपलब्ध होतात. जुन्या संस्थांमध्ये माहिती व दळणवळण तंत्रज्ञानामुळे नवी तरतरी आली आहे. प्रभावी ई-प्रशासनासाठी जाणकार आणि सहभागी होण्यास उत्सुक अशा नागरिकांची आत्यंतिक गरज आहे. माहिती व दळणवळण तंत्रज्ञानाचा संस्थांवरील हा प्रभाव समाजाच्या सामाजिक आणि राजकीय सीमा पार करून सर्वदूर पसरू लागला आहे.

सरकारी सेवांचे वितरण करण्यासाठी, माहितीची देवाणघेवाण करण्यासाठी, दळणवळणासाठी आणि त्याचबरोबर सरकार आणि जनता, सरकार आणि व्यापारी क्षेत्र यांच्यादरम्यान कार्यरत असणाऱ्या विविध सेवा व यंत्रणा तसेच सरकारी चौकटीत मोडणाऱ्या कामकाजाच्या विविध पद्धती यांचे एकत्रीकरण करण्यासाठी ई-प्रशासन माहिती व दळणवळण तंत्रज्ञानाचा वापर करते. ई-प्रशासनाद्वारे सर्व सरकारी सेवा नागरिकांना त्यांच्या सोयीनुसार तसेच कार्यक्षम व पारदर्शक पद्धतीने पुरवता येऊ शकतात. सध्या सरकारी कर्मचाऱ्यांना हे तंत्रज्ञान शिकवले जात आहे. याच्या साहाय्याने कर्मचाऱ्यांना लोकांप्रती अधिक सुसंवादी बनवणे हा यामागील मुख्य हेतू आहे.

या योजनेचाच भाग म्हणून प्रत्येक जिल्हा आणि महानगरपालिकांनाही महाजालावर संकेतस्थळे निर्माण करून त्याद्वारे प्रशासन अधिक पारदर्शक करण्यास सांगण्यात आलेले आहे. साहजिकच अनेक जिल्ह्यांत आणि महानगरपालिकांतही ही योजना टप्प्याटप्प्याने कार्यान्वित होऊ लागलेली आहे. आमच्या कल्याण-डोंबिवली महापालिकेच्या संकेतस्थळास पहिल्याच वर्षी उत्तम संकेतस्थळ विकसित केल्याबद्दलचा पुरस्कारही प्राप्त झालेला आहे. आता जन्म मृत्यूच्या नोंदीचे दाखले संकेतस्थळावर मागणी नोंदवताच घरपोच मिळण्याची सोय आहे. तर प्रत्येक मालमत्तेच्या करभरणीबाबतची अद्ययावत माहितीही संकेतस्थळावर उपलब्ध होऊ लागली आहे. आणि हे सारे व्यवहार अंतिमतः मराठीतच (प्रादेशिक भाषेतूनच) व्हावे अशी अपेक्षा असल्याने, महाजालावर मराठीचा वावर वाढू लागला आहे. भारत सरकारच्या ई-प्रशासन विषयक पुढाकाराने महाजालावर प्रादेशिक भाषा किमान प्रशासकीय भाषेपुरत्या तरी का होईना पण विराजमान झालेल्या दिसून येत आहेत. मात्र महाराष्ट्र शासनाच्या अधिकृत संकेतस्थळांवर आजही मराठी उपऱ्यासारखी वावरतांना दिसून येते. स्थानिक स्वराज्य संस्थांची संकेतस्थळे तर त्याहूनही मागासलेली आहेत.

........................

जिल्हा व नगरपालिकांची संकेतस्थळे प्रे. कुमार जावडेकर (मंगळ, ०९|०६|२००९ - दु २:२९)

गोळेसाहेब, इतिहास अतिशय अभ्यासपूर्ण झाला आहे. धन्यवाद! पुणे महानगरपालिकेचं संकेतस्थळ उत्कृष्ट आहे. त्यात घरावरचा कर महाजालातर्फे भरणं अतिशय सुकर होतं. त्यावर पर्यटनविषयक माहितीही आहे. – कुमार

अशीच माहिती वेळोवेळी देत राहा! अशाच अभिप्रायांचे अप्रूप असते! प्रे. नरेंद्र गोळे (मंगळ, ०९|०६|२००९ - रा ११:०१)

अशीच माहिती वेळोवेळी देत राहा! अशाच अभिप्रायांचे अप्रूप असते!

काहिही म्हणा .. प्रे. विजय देशमुख (मंगळ, ०९|०६|२००९ - रा ८:५१)

मला तुमचा लेख छान वाटतो आहे. सोबत दुवे दिल्याने आता टिचकी मारून पान उघडणे सोपे झाले, त्याबद्दल धन्यवाद. जी मंडळी बऱ्याच कालापासून महाजालावर आहे, त्यांना हे कंटाळवाणे वगैरे होत असेल, पण माझ्यासारखी काही मंडळी असतील, ज्यांना याचा लाभ घेता येतोय. वेगवेगळ्या विद्यापीठांनी संकेतस्थळे सुरू केली, मात्र निकाल जाहीर करणे, जाहिराती या पलीकडे काहीही कळत नाही. तसंच कोणालाही विपत्र पाठवले तरी (भारतीय विद्यापीठांतून किंवा सरकारी खात्यातून)  उत्तर मिळत नाही. यासाठी तक्रार करता येते का? असल्यास कळवावे/ लिहावे. लेख चांगला होत आहे... चालू द्या. अभिनंदन.

आपल्याला लेख उपयोगी वाटत आहेत हे महत्त्वाचे आहे. आनंदाचे आहे. प्रे. नरेंद्र गोळे (गुरु, ११|०६|२००९ - स ७:१४)

अनभिज्ञ वाचकांना, महाजालावर मराठी कशीकशी अभिव्यक्त होत गेली याचा, कालबद्ध नसला तरीही प्रमुख टप्प्यांवरील इतिहास, काहीशा सुसंगतपणे माहीत व्हावा हा हेतू धरूनच हे लेख लिहीत आहे. मात्र ते केवळ माझ्या माहितीवर आधारित असल्याने बखरनुमा आहेत. औपचारिकरीत्या इतिहास ग्रथन करतील अशी अपेक्षा त्यातून पूर्ण होण्यासारखी नाही. कारण ते औपचारिक अभ्यास करून लिहीलेले नाहीत. तर, स्मृतीच्या कोषातून केवळ बाहेर काढलेले आहेत, जिज्ञासू वाचकांना उपयोगी ठरावेत म्हणून. आपल्याला ते उपयोगी वाटत आहेत हे महत्त्वाचे आहे. आनंदाचे आहे. भविष्यातील वाचकांनाही हे बोधप्रद ठरतील असा विश्वास वाटतो.

.....................................

विकी मराठीचा शुभारंभ

इंग्रजी भाषेतील विकीपीडिया ह्या मुक्त ज्ञानकोशाची सुरुवात १५ जानेवारी २००१ ला झाली. तर मराठी विकिपीडियाची स्थापना १ मे २००३ ला झाली. याबाबतची सर्व माहिती त्यांच्याच मुखपृष्ठावर उपलब्ध असल्याने ती इथे देण्याचे काही प्रयोजन नाही. दुवा मात्र देत आहे.

विकिमराठी मुखपृष्ठ: मराठी विकिपीडियाच्या परिचयात विकी मराठीचा परिचय या दुव्यावर खालील माहिती दिलेली आहे.

"अशा विश्वाचे स्वप्न पाहा की ज्यात प्रत्येक मनुष्यमात्र संपूर्ण ज्ञानाच्या गोळाबेरजेत मुक्तपणे देवाणघेवाण करू शकेल. तशी आमची बांधीलकी आहे. विकिपीडिया हा एक मुक्त ज्ञानकोश आहे. विकीतंत्रज्ञानावर आधारीत मिडीयाविकी हे सॉफ्टवेअर वापरून हा ज्ञानकोश तयार केला आहे. विकिमिडीया फाउंडेशन ही विनानफ्याच्या तत्त्वावर चालणारी संस्था ह्या ज्ञानकोशाच्या व्यवस्थेचे आणि नियंत्रणाचे काम पाहत आहे.

हा मुक्त ज्ञानकोश जगातील सर्व भाषांमध्ये लिहिला जात आहे, मराठीचा पण यात समावेश आहे. या मुक्त ज्ञानकोश चे वैशिष्ट्य हया ज्ञानकोशाचे कुणीही सहज संपादन करू शकते. अनेक मराठी बांधव व भगिनी यास सक्रिय हातभार लावत आहेत.

विकिपीडियाशिवाय, बहुभाषी डिक्शनरीकरिता विक्शनरी, मूळ दस्तावेज पुस्तके पाण्डूलिपी आणि स्रोत इत्यादीकरिता विकिस्रोत, तर नवीन पुस्तकांच्या निर्मितीकरिता विकिबुक्स, अवतरणांच्या संचयाकरिता विकिक्वोटस, बातम्यांकरिता विकिन्यूज, चित्र छायाचित्र ध्वनी आणि चलचित्रमुद्रीका आणि इतर फाइल्सच्या संचयाकरिता विकिकॉमन्स इत्यादी सहप्रकल्पांसोबतच विकिमिडीया फाऊंडेशन विकिस्पेसिज नावाचा जैवकोशाचा पण कणा आहे.

विकिमिडीया फाउंडेशन तीच्या संकेतस्थळांच्या सुसूत्रीत व्यवहाराच्या दृष्टीने मेटाविकी निती नियमावलींचे चर्चा व नियमन करते, मिडीयाविकी संकेतस्थळावरून सॉफ्टवेअर डेव्हलपर लोकांचे व वापरणाऱ्यांचे कार्य चालते तर विकिमिडीया फाउंडेशनचे स्वत:चेपण संकेतस्थळ आहे जेथे प्रवेश मर्यादित स्वरूपातच उपलब्ध केला जातो. मिडीयाविकी सॉफ्टवेअरच्या इतर भाषांत भाषांतरणाचे काम ट्रांस्लेट विकीत होते आणि सॉफ्टवेअर संबंधित सूचना आणि तक्रारींची दखल बगझीला येथे घेतली जाते.

तुम्ही मिडीयाविकी सॉफ्टवेअर स्वत:चे मराठीतील स्वतंत्र संकेतस्थळ घडवण्याकरितासुद्धा वापरू शकता अथवा चक्क या सॉफ्टवेअरच्या डेव्हेलपमेंटमध्ये सहभाग घेऊ शकता."

मराठी विकीवर मराठी भाषेच्या बाबतची काही प्राथमिक माहितीही दिलेली आहे. आज जर कुणीही अशा माहितीच्या शोधात असेल आणि ती 'महाराष्ट्र शासनाच्या', 'मराठी साहित्य संस्कृती मंडळा'च्या वा 'मराठी साहित्य परिषदे'च्या संकेतस्थळांवर शोधायचा प्रयत्न करेल तर त्याचे समाधान होऊ शकणार नाही अशीच परिस्थिती आहे. अशा अवस्थेत मराठी विकीवरील मराठी भाषेच्या माहितीवर विकीवरील मराठी भाषा पृष्ठ या दुव्यावर जाऊन कुणाला समाधानकारक माहिती मिळू शकली तर असे वाटू शकेल की मराठी विकीची निर्मिती; हा महाजालावरील मराठीच्या इतिहासातला एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.

याशिवाय जगभरातील मराठी भाषकांनी मराठी विकीला दिलेल्या प्रतिसादातून मराठी भाषा, संस्कृती आणि व्यवहार यांविषयी मोलाची माहिती मराठी विकीवर गोळा होताना दिसत आहे. या कारणानेही महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात या टप्प्याचे योगदान महत्त्वपूर्ण ठरावे. विकी मराठीच्या शुभारंभामुळे महाजालावर मराठीचा वावर निस्संशय वाढला आहे.

..........................

मायकेल आणि जिमी चे पत्र प्रे. विकिकर (बुध, २३|०९|२००९ - स ९:४१)

साधारण एक दशकापेक्षाही कमी काळापूर्वी, विकिपीडिया अस्तित्वातही नव्हता यावर विश्वास ठेवणे कठीणच आहे. सध्या ३३ कोटी व्यक्ती दर महिन्यात विकिपीडियाचा उपयोग करतात ज्याद्वारे विकिपीडिया जगातील सर्वात जास्त वारंवार वापरला जाणारा ज्ञानाचा स्रोत ठरला आहे. गेल्या आठ वर्षात लक्षावधी स्वयंसेवकांनी त्याची बांधणी केली व वेगवेगळ्या विकिमीडिया प्रकल्पांचे सुचालन केले.

विकिपीडियाने असे बरेच साध्य केले तरीही, आपणास अश्या जगाची निर्मिती करायची आहे की ज्यात प्रत्येक मनुष्याला जगातील सर्व ज्ञानाची मुक्तपणे देवाणघेवाण करता येईल. या आव्हानास सामोरे जाण्यासाठी व त्यात यश मिळविण्यासाठी आपण कशी तयारी करणार?

सध्या जगाच्या एक पंचमांश लोकसंख्येस आंतरजाल (Internet) उपलब्ध आहे. लाखो स्वयंसेवकांनी विकिमिडिया प्रकल्पांत योगदान केले असले तरी ते जगाच्या लोकसंख्येचे हे पूर्णपणे प्रतिनिधित्व करीत नाहीत. यासाठीच्याही मुक्त ज्ञानाच्या निर्माणाची व वापराची जगभर पसरणार्‍या जागतिक चळवळीवर काम सुरू करू, तेंव्हा त्यास अनेक पर्याय पुढे येतील. हे समजून घेण्यासाठी आम्ही सुमारे एक वर्ष चालणारी एक व्यूहात्मक योजना विकिमिडिया संस्थे अंतर्गत सुरू केली आहे. यात खालील गोष्टींचा समावेश आहे-

• सध्याची परिस्थिती काय आहे?
• पुढील पाच वर्षात आपण कुठवर पोचावे?
• यासाठी काय करावे लागेल?

या शतकात, आम्हांस आपली संस्कृती बदलण्यास आणि सर्व मानवांसाठी एकसारख्या संधी निर्माण करण्याची विस्मयकारक संधी दिलेली आहे. आम्हांस वाटते की, जगातील प्रत्येकाने ज्ञानदानाच्या या कामात आमच्या सोबत यावे.

आपला, मायकेल स्नो, अध्यक्ष, विकिमिडिया फाउंडेशन, जिमी वेल्स, संस्थापक, विकिपीडिया तसेच विकिमिडिया फाउंडेशन.

............................

"यू-ट्यूब" कंपनी २००५ च्या फेब्रुवारीत स्थापन झाली. ही एक महाजालावरील, जालसंजीवित (ऑनलाईन) दृकदर्शनांतील अग्रगण्य कंपनी आहे. जालानुभावाद्वारे जगभरातील मूळ दृकदर्शने अवलोकन करणे आणि इतरांसोबत वाटून घेणे यांकरताचे पहिले संस्थान आहे. "यू-ट्यूब" कंपनी लोकांना, आपल्या संकेतस्थळावर; संकेतस्थळे, भ्रमण-उपकरणे, अनुदिन्या आणि विरोपांद्वारे; दृकदर्शने (व्हिडिओ क्लिप्स) सहज चढवू देते आणि वाटून घेऊ देते.

"यू-ट्यूब"वर प्रत्येकजण दृकदर्शने अवलोकन करू शकतो. लोक वर्तमान घटनांचे चक्षुर्वैसत्यं दर्शन घेऊ शकतात, त्यांच्या त्यांच्या छंद, स्वारस्यांबाबतची दृकदर्शने शोधून काढू शकतात आणि वैचित्र्यपूर्ण, नेहमीपेक्षा निराळी दृकदर्शने पाहू शकतात. जसजसे लोक विशेष घटना चित्रित करू लागले आहेत, तसतसे "यू-ट्यूब" त्यांना उद्याचे प्रसारक होण्यास समर्थ करत आहे.

"यू-ट्यूब" करता २००५ च्या नोव्हेंबरात सिक्विआ कॅपिटल यांनी अर्थपुरवठा केला आणि डिसेंबरात औपचारिकरीत्या संकेतस्थळ स्थापन करण्यात आले. नोव्हेंबर २००६ मध्ये गूगलने "यू-ट्यूब" विकत घेतले. "यू-ट्यूब" ने अनेक मजकूर-पुरवठादार कंपन्यांसोबत करार केले आहेत. त्या आहेत सी. बी. एस., बी. बी. सी., युनिव्हर्सल म्युझिक ग्रुप, सोनी म्युझिक ग्रुप, वॉर्नर म्युझिक ग्रुप, एन. बी. ए. वगैरे.

आता या सगळ्याचा महाजालावरील मराठीच्या इतिहासाशी काय संबंध आहे असे वाटू शकेल. मात्र मराठी दृकदर्शने, चित्रणे, श्राव्य मजकूर आणि महाजालावरील मराठीच्या सर्व प्रकारच्या वावरासच या घटनांमुळे मोठा वेग प्राप्त झाला. एकतर भ्रमण-उपकरणांमध्ये चित्रीकरणाची सोय उपलब्ध झाली आणि दृकदर्शनांचा सुळसुळाट झाला. अर्थातच मराठी लोकही यात मुळीच मागे नव्हते. शिवाय, दूरदर्शनवाहिन्यांचे मुद्रित कार्यक्रम, त्यांमध्ये होणारा जनसामान्यांचा सहभाग आणि फोफावत चाललेली पत्रकारितेची क्षितिजे यांमधून अशा प्रकारच्या संचिका परस्परांपर्यंत ताबडतोब पोहोचवण्याकरता एक सशक्त माध्यम त्यामुळे प्राप्त झालेले होते. मग ई-स्निप्स इत्यादी तत्सम संकेतस्थळांच्या लोकप्रियतेची लाटच आली. जसा सर्वच भाषिकांच्या दृकदर्शनांचा अपार प्रसार सुरू झाला तसाच तो मराठीचाही झाला. या घटनेचा महाजालावरील मराठीच्या इतिहासात अत्यंत मोठा प्रभाव पडल्याचे दिसून येते.

ई-स्निप्सवरच्या प्रसार सामर्थ्याचे वर्णन करणारे हे चित्रच पाहाः

या साऱ्या सामर्थ्यांचा तत्काळ प्रभाव होऊन महाजालावर मराठीचा वावर वाढला.

लिखित संहिता, कागदपत्रे, प्रकाशचित्रे आणि दृकचित्रणे, संगीत आणि आवाज इत्यादी संचिका वा संचिकांचे अख्खे कप्पेच, संपूर्ण जालपृष्ठे, दुवे आणि जालसंजीवित पद्धतींनी केलेली दृकदर्शने ही सगळी त्यांच्या संकेतस्थलांवर चढवणे आणि नियंत्रित पद्धतींनी वाटून देणे शक्य झाले. ही क्रांती अभूतपूर्व होती. मराठी यामुळे झपाट्याने महाजाल व्यापू लागली. इतर भारतीय भाषिकांच्या मानाने मराठी माणूस महाजालशिक्षित असण्याचे प्रमाण जास्त आहे, उच्चविद्याविभूषित असण्याचे प्रमाण जास्त आहे, हरहुन्नरी असण्याचे प्रमाण जास्त आहे यामुळे, किंवा महाराष्ट्र शासनाने नॉलेज कॉर्पोरेशन काढून प्रजाजनांना मोठ्या प्रमाणात प्रशिक्षित केल्यामुळे असेल पण या तंत्रज्ञानातील क्रांतीचा पुरेपूर उपयोग करून मराठी माणसांनी महाजालावर आपला वावर अधिक लक्षणीय केला यात संशय नाही.

ही संकेतस्थळे परक्यांवर अवलंबून आहेत. त्यांचे सेवादाते ती सेवा का आणि कशी मोफत देत आहेत हे स्वतंत्र अभ्यासाचे विषय आहेत. मात्र मराठीच्या अभिव्यक्तीकरता खुद्द मराठी माणसांच्या नियंत्रणाखालील सेवादाते असावेत, ते मराठीच्या मुक्त आणि स्वावलंबी प्रसारास सामर्थ्य द्यावेत या इच्छा मात्र अजूनही स्वप्नरंजनच ठरत आहेत ही दुर्दैवाची गोष्ट आहे.

या संदर्भात, 'मायबोली' वा 'मनोगता'बाबत एक गोष्ट मात्र मला अभिमानाने सांगावीशी वाटते आहे, ती म्हणजे मराठी मायबोलीच्या लेकरांनी मायबोलीस दिलेली ही ओसरी हिरावली जाण्याची सुतरामही शक्यता मला जाणवत नाही. आपल्या 'प्रवासीं'च्याच शब्दांत सांगायचे झाले तरः

 

नको अवाढव्य राजवाडा, निजायला ओसरी असावी ।

नको दिखाव्यास गोड गप्पा, मनात प्रीती खरी असावी ॥

 

संदर्भः

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-१  https://www.manogat.com/node/16814

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-२  https://www.manogat.com/node/16820

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-३  https://www.manogat.com/node/16864

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-४  https://www.manogat.com/node/16875

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-५  https://www.manogat.com/node/16893

महाजालावरील मराठीचा इतिहास-६  https://www.manogat.com/node/16901