अंतराळ शास्त्रज्ञ डॉ. कल्पना चावला
(जन्मः १७ मार्च १९६२, मृत्यूः १ फेब्रुवारी २००३)
कोलंबिया अवकाशयान दुर्घटनेत, वयाच्या अवघ्या चाळिसाव्या वर्षीच तिचे अपघाती निधन झाले.
“स्वप्नांतून यशांत उतरण्याचा मार्ग अस्तित्वात असतो. तुम्हाला तो दिसावा अशी दृष्टी लाभो, त्यावर मार्ग क्रमण्याचे साहस लाभो आणि त्याचा पाठपुरावा करण्याचे सातत्यही लाभो.” - डॉ. कल्पना चावला [१].
कल्पना चावला जाऊनही आता सुमारे दोन दशके होत आली, तरी आजही जगभरातील असंख्य युवा-युवतींची ती प्रेरणास्त्रोत बनून राहिलेली आहे. विशेषतः तरूण महिलांची. तिचा जन्म हरियाणा राज्यातील कर्नाल येथे १७ मार्च १९६२ रोजी, एका गरीब कुटुंबात झाला. तिचे वडील बनारसीलाल चावला हे पाकिस्तानातून फाळणीपश्चात भारतात यावे लागलेले हिंदू निर्वासित होते. आईचे नाव संयोगिता होते. उन्हाळ्याच्या दिवसांत ते सर्वच जण घराच्या छतावर झोपत असत. कल्पना आकाशातले तारे पाही. तिला तार्‍यांत जाऊन त्यांना हात लावावा वाटे. लहान असल्यापासूनच तिला अवकाशवेधाची स्पप्ने पडत असत. टागोर बाल निकेतन शाळेतून तिचे शालेय शिक्षण झाले.
भारतातील ’फ्लाईंग क्लब’ असलेल्या मोजक्या ठिकाणांतील एक गाव होते ’कर्नाल’. तिथल्या ’फ्लाईंग क्लब’ पासून काही किलोमीटर अंतरावरच तिचे घर होते. तिचा भाऊ संजय तिथे विमानन प्रशिक्षणासाठी जात असे, तिला मात्र मुलगी असल्यामुळे वडिलांनी अशा प्रशिक्षणाची परवानगी दिली नाही. तिला छतावर जाऊन ती विमाने पाहत राहण्याचा छंदच जडला. शाळेत असतांना ती विमानांची चित्रे काढी तर महाविद्यालयात असतांना अभिकल्पन तंत्रज्ञानाच्या वर्गात विमानांचे नमुनेच तयार करत असे. दहावीत असतांनाच तिचा निश्चय झालेला होता की, आपण विमान उडवायचे. मंगळावर ’व्हायकिंग’ अवतरक उतरल्याचे फोटो पाहून तर तिला अवकाश भ्रमणाचे वेध लागले.
आकाशातील तार्‍यांत पोहोचण्याचे तिचे स्वप्न होते. पंजाब इंजिनिअरिंग कॉलेज, चंदिगढ येथून ती १९८२ साली, विमानन अभियांत्रिकीत (एरोनॉटिकल इंगिनिअरिंगमध्ये) बी.टेक झाली. मात्र तिथे प्रवेश मिळालेल्या सात मुलींपैकी फक्त कल्पनानेच विमानन अभियांत्रिकीत प्रवेश घेतलेला होता. असा विषय मुलींनी घेऊ नये अशीच तत्कालीन समाजाची धारणा होती. कल्पनाचा मात्र त्या विषयी जणू हट्टाग्रहच होता.
भारतातून त्याकाळी प्रत्यक्ष अवकाशात झेप घेणे शक्यच नव्हते. हे लक्षात आल्यावर, हर प्रयासे अमेरिकेत जाऊन, आपल्या उपजत बुद्धिमत्तेच्या आणि उत्साही स्वभावाच्या बळावर जगातील अत्यंत प्रगत देशात जाऊन, अत्यंत आधुनिकतम विषयात, अंतराळशास्त्रात तिने शास्त्रज्ञ म्हणून नाव कमावले. १९८३ साली व्यवसायाने विमानोड्डाण प्रशिक्षक आणि यानांच्या विजकीय प्रणालींचे लेखक असलेल्या जीन-पिअरे हॅरिसन यांचेशी तिचे लग्न झाले. तिचे आकाशातील तार्‍यांत जाण्याचे स्वप्नही सत्यात उतरले. त्याचीच ही स्फूर्तीप्रद कहाणी आहे [२].
१९८४ साली टेक्सास विद्यापीठ, अर्लिंग्टन, अमेरिका येथून अवकाश अभियांत्रिकीत ती एम.एस. झाली. १९८६ मध्ये तिने दुसरी एम.एस. पदवीही प्राप्त केली. मग कोलोरॅडो विद्यापीठ, बोल्डर, अमेरिका येथून अवकाश अभियांत्रिकीत पी.एच.डी. होऊन तिने १९८८ साली डॉक्टरेट मिळवली [३]. तिच्या शोधनिबंधाचा विषय होता, अस्थिर आवर्ती प्रवाहांच्या चालिकीचे संगणन आणि नियंत्रण (कॉम्प्युटेशन ऑफ डायनामिक्स अँड कंट्रोल ऑफ अनस्टेडी व्होर्टिकल फ्लोज).
’तिच्यापुढे कुणी आदर्श नव्हता. इंदिरेची ईर्ष्या, जे.आर.डीं.ची जिद्द, किरण बेदींचा कर्मवाद, एक एक प्रकाशकण वेचून तिनेच त्याचा ध्रुवतारा बनवला आणि त्याकडे पाहत ती पावले टाकत राहिली. एक नवी वाट निर्माण केली. मागच्यांसाठी आदर्श ठेवला. उल्केप्रमाणे ती क्षणार्धात अंतर्धान पावली. राख शरीराची होते. विचारांची, आदर्शांची राख करणारा अग्नी अजून जन्मलेलाच नाही. तिने असंख्यांच्या मनात प्रकाशाचे कण पेरले. ते रुजतील, फुलतील आणि त्या तारकापुंजातून तिचेच तेज फाकेल. तिने प्रत्यक्षात आणलेला संदेश अमर आहे. स्वप्नाकडून सत्याकडे जाणारी वाट खरोखरोखरीच अस्तित्वात आहे.’ – माधुरी शानभाग [४].
कल्पनाला विमानोड्डाण, पदभ्रमण, पदयात्रा आणि वाचनाची आवड होती. तिच्यापाशी एकल आणि बहुयांत्रिक, भुपृष्ठ आणि सागरी विमाने, वायूतरंगे (ग्लाईडर्स) विमानोड्डाण प्रशिक्षक असल्याबाबतची अनुज्ञा होती. त्यात विमानांकरताचा उपकरण दर्जाही समाविष्ट होता. हवाई कसरतींत आणि पुच्छचक्री (टेल-व्हिल) विमानांत तिला रस होता. अंतीमतः नासामध्ये रुजू होण्याचे तिचे स्वप्न साकार झाले.
कल्पनाने १९९१ साली अमेरिकेचे नागरिकत्व पत्करले. मग तिने ’नासा ऍस्ट्रॉनॉट कॉर्प्स’ मध्ये दाखल होण्याकरता अर्ज केला. मार्च १९९५ मध्ये ती त्यात रुजू झाली आणि १९९६ साली पहिल्या उड्डाणाकरता तिची निवडही झाली.
नासामधील अनुभवः डिसेंबर १९९४ मध्ये नासाने कल्पनाची नियुक्तीकरता निवड केली. मार्च १९९५ मध्ये कल्पना, जॉन्सन स्पेस सेंटरमध्ये उमेदवार अंतरीक्षवीर म्हणून, अंतरिक्षवीरांच्या १५ व्या तुकडीत, रुजू झाली. एक वर्षाचे प्रशिक्षण आणि मूल्यांकन पूर्ण झाल्यावर कल्पना, अंतरिक्षवीर कार्यालय, वाहनबाह्य कार्यवाही (एक्स्ट्रा वेहिक्युलर ऍक्टिव्हिटी-ई.व्ही.ए.) आणि तत्संबंधी संगणक शाखांच्या तांत्रिक बाबींवर काम करण्यासाठी पथक-प्रतिनिधी (क्रू-रिप्रेझेंटेटिव्ह) म्हणून नियुक्त झाली. त्यानंतर यंत्रमानवी परिस्थिती जागरूकता दर्शक (रोबोटिक सिचुएशनल अवेअरनेस डिस्प्लेज) आणि अवकाशयान नियंत्रक कार्यप्रणाली चाचणी (स्पेसशटल कंट्रोल सॉफ्टवेअर टेस्टिंग) यांच्या विकसनाचे काम करण्याकरता मग तिची नियुक्ती, यानाच्या वीजकीय प्रणालीच्या समाकलन प्रयोगशाळेत (शटल एव्हिऑनिक्स इंटिग्रेशन लॅबोरेटरीमध्ये) करण्यात आली. नोव्हेंबर १९९६ मध्ये एस.टी.एस.-८७ मोहिमेकरताची मोहिम विशेषज्ञ आणि प्रमुख यंत्रमानव हस्तचालक (मिशन स्पेशॅलिस्ट अँड प्राईम रोबोटिक आर्म ऑपरेटर) म्हणून नेमण्यात आले. जानेवारी १९९८ मध्ये यान आणि स्थानक उड्डाण-पथक उपस्कराकरता पथक प्रतिनिधी (शटल अँड स्टेशन फ्लाईट क्रू इक्विपमेंट, क्रू रिप्रेझेंटेटिव्ह) म्हणून तिची नियुक्ती झाली. त्यानंतर तिने अंतरिक्षवीर कार्यालय पथक-प्रणाली आणि निवासयोग्यता अनुभागाचे नेतृत्व केले (लीड फॉर द ऍस्ट्रॉनॉट ऑफिसेस क्रू सिस्टिम्स अँड हॅबिटेबिलिटी सेक्शन). १९९७ मध्ये एस.टी.एस.-८७ मोहिमेसोबत आणि २००३ मध्ये एस.टी.एस.-१०७ मोहिमेसोबतही तिने अवकाश उड्डाण केले. एकूण ३० दिवस, १४ तास आणि ५४ मिनिटे ती अंतरिक्षात राहिली.
अवकाशयानाचा अनुभवः १९ नोव्हेंबर ते ५ डिसेंबर
१९९७ दरम्यान एस.टी.एस.-८७ या ’कोलंबिया’ मोहिमेचा पूर्ण अनुभव. हे अमेरिकेचे चौथे
सूक्ष्मगुरूत्व कार्यकारी-भार उड्डाण (मायक्रोग्रॅव्हिटी पे-लोड फ्लाईट) होते.
अंतरिक्षातील वजनहीन परिसराचा निरनिराळ्या भौतिक प्रक्रियांवर आणि सूर्याच्या
बाह्य वातावरण थरांच्या निरीक्षणांवर कसा प्रभाव पडतो त्याचा अभ्यास करण्यासाठी
अभिकल्पित प्रयोगांवर ते केंद्रित होते (फोकस्ड ऑन द एक्सपेरिमेंटस डिझाईन्ड टू
स्टडी हाऊ द वेटलेसनेस एन्व्हिरॉनमेंट ऑफ स्पेस अफेक्टस व्हेरियस फिजिकल प्रोसेसेस
अँड ऑन ऑब्झर्व्हेशन्स ऑफ द सन्स आऊटर ऍटमोस्फिहरिक लेअर्स). पथकातील दोन सदस्यांनी
वाहनबाह्य कार्यवाहीही (अंतरिक्षचाल) केली. यात मानवी कृतीने ’स्पार्टन [५]’
उपग्रह पकडण्याचाही समावेश होता. भावी अवकाश स्थानक जुळणीकरताच्या वाहनबाह्य
कार्यवाहीपात्र अवजारांची आणि पद्धतींची चाचणीही यावेळी करण्यात आली. एस.टी.एस.-८७
मोहिमेतील यानाने २५२ पृथ्वीप्रदक्षिणा ३७६ तास आणि ३४ मिनिटांत पूर्ण केल्या.
याकरता त्याने एकूण ६५ लाख मैल अंतराचा प्रवास केला.
१६ जानेवारी ते १ फेब्रुवारी २००३ दरम्यानचे
एस.टी.एस.-१०७ ’कोलंबिया’ उड्डाण, विज्ञान
आणि संशोधन मोहिमेस वाहिलेले होते. आळीपाळीने
दिवसाचे २४ तास काम करून पथकाने यशस्वीरीत्या सुमारे ८० प्रयोग पूर्ण केले. १ फेब्रुवारी २००३ रोजी पृथ्वीवर उतरण्याच्या विहित वेळेच्या आधी १६ मिनिटे, अवकाशयान ’कोलंबिया’ त्याच्या पथकासहित नष्ट झाले आणि मोहीम अवचितच संपुष्टात आली.
पारितोषिकेः मरणोत्तर काँग्रेशनल स्पेस मेडल ऑफ ऑनर, नासा स्पेस फ्लाईट मेडल आणि नासा डिस्टिंग्विश्ड सर्व्हिस मेडल.
कल्पनाच्या
मृत्यूपश्चात २००३ साली, भारताच्या
तत्कालीन पंतप्रधानांनी अशी घोषणा केली की, ’मेटसॅट’ ही जी भारतीय हवामानशास्त्रीय
उपग्रहांची मालिका आहे, ती यापुढे ’कल्पना’ या नावाने ओळखली जाईल. त्यानुसार १२
सप्टेंबर २००२ रोजी प्रक्षेपित केलेल्या ’मेटसॅट-१’ या भारतीय उपग्रहाचे नाव ’कल्पना-१’ असे ठेवण्यात आले. २००४ साली कर्नाटक
सरकारने तरूण महिला शास्त्रज्ञांना मान्यता देण्याकरता ’कल्पना चावला’ पारितोषिक
देणे सुरू केले. नासाने आपल्या एक महासंगणकाचे नावच ’कल्पना चावला’ ठेवले.
कल्पनाच्या स्मरणार्थ सुरू केलेल्या पारितोषिकांची, तिचे नाव दिलेल्या स्मारकांची
सूची आजही मारुतीच्या शेपटाप्रमाणे वाढतच आहे. अर्लिंग्टन, अमेरिका येथील विद्यापीठाच्या एका हॉलचे नावही ’कल्पना चावला हॉल’ असे ठेवण्यात आले आहे.
उण्यापुर्‍या चाळीस वर्षांच्या तिच्या पृथ्वीवरील वास्तव्यात कल्पनाने
उत्तुंग आकांक्षा कशा बाळगाव्यात, त्यांचा
पाठपुरावा कसा करावा आणि मनोरथांना सत्यात कसे उतरवावे याचा आदर्श वस्तुपाठच घालून
दिला आहे. कल्पना भारतीय आहे याचा आपल्याला
अभिमान तर वाटलाच पाहिजे. ती मात्र
भारतापुरती सीमित राहिली नाही. ती विश्वयात्री
झालेली आहे.
कल्पना
शार्दूलविक्रीडित (अक्षरे-१९, यती-१२,७)
होती पाहत ती छतावरुनिया,
रात्रींत तारे तयां
वाटे लावु बघून हात इतकी, साधी असे ’कल्पना’ ।
भाऊ संजय तो उडू शकतसे, छोट्या विमानांतुनी
होता काळ न तो असा कि तिजला, देउ शके संधि ती ॥ १ ॥
चित्रे काढत, स्वप्न रंगवित
ती, आकाशी जाई जरी
कर्तृत्वे झळकून, मार्ग मिळता, नासात गेली खरी ।
उड्डाणे शिकली, विमानन पुरे, सारे तिने साधले
झाली डॉक्टर ती, खुशाल अवकाशा लक्षू ती लागली ॥ २ ॥
केले पूर्ण प्रशिक्षणास
सगळ्या, लोकांसही भावली
चित्ताने स्थिर राहिली, चपळ ती, यानांत आनंदली ।
आकाशी उडली, खरेच अवकाशातून संचारली
लोकांना परि ’कल्पना’ न मिळता, आकाशि सामावली ॥ ३ ॥
नरेंद्र गोळे २०२१०२०६
संदर्भः
[१] डॉ. कल्पना चावला, लेखिका पृथ्वी मेहता https://poc2.co.uk/2019/01/08/dr-kalpana-chawla-astronaut/ २५ जानेवारी २००३ रोजी ’कोलंबिया’ अवकाश यानातून कल्पनाने आपले प्राध्यापक, पंजाब अभियांत्रिकी महाविद्यालयातील वैमानिकी विभागाचे निवृत्त प्रमुख, डॉ. व्ही. एस. मल्होत्रा यांना पाठवलेल्या संदेशातील हे एक वाक्य आहे.
[२] रिमेबरिंग कल्पना चावला, द फर्स्ट इंडियन वूमन इन स्पेस. https://www.femina.in/celebs/international/life-and-journey-of-kalpana-chawla-36584.html
[३] अमेरिकन राष्ट्रीय वैमानिकी आणि
अवकाश प्रशासन (नॅशनल एरॉनॉटिक्स अँड स्पेस ऍडमिनिस्ट्रेशन, नासा), मे-२००४.
https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/chawla_kalpana.pdf
[४] स्वप्नाकडून सत्याकडेः कल्पना
चावलाची कहाणी, माधुरी शानभाग, मेहता पब्लिशिंग हाऊस, मार्च २००३, किंमत रु.८०/-
[५] खगोलशास्त्राकरताचे, यान-बिंदू स्वायत्त संशोधन अवजार (एस.पी.ए.आर.टी.ए.- शटल
पॉईंट ऑटोनॉमस रिसर्च टूल फॉर ऍस्ट्रॉनॉमी). हा एक अंतरिक्षात वावरणारा मुक्त
उपग्रहच असतो.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा