२०२४-११-११

डॉ. अनिल काकोडकर यांचा जन्मदिवस

आज ११ नोव्हेंबर २०२४.
आज डॉ. अनिल काकोडकर यांचा जन्मदिवस. त्यानिमित्ताने हा त्यांचा अल्पपरिचय.

डॉ. अनिल काकोडकर (जन्मः ११ नोव्हेंबर १९४३) यांनी १९६४ साली ’ऍटॉमिक एनर्जी एस्टॅब्लिशमेंट’मधील ’अणुविज्ञान आणि तंत्रज्ञाना’तील एक वर्षाचा पदव्युत्तर अभ्यासक्रम प्रथम क्रमांकाने पूर्ण केला. त्यानंतर ते ’ऍटॉमिक एनर्जी एस्टॅब्लिशमेंट’ या संस्थेत रुजू झाले. पुढे भाभांच्या अपघाती निधनानंतर याच संस्थेचे नाव ’भाभा अणुसंशोधनकेंद्र’ असे ठेवण्यात आले. मग १९९६ साली ते ’भाभा अणुसंशोधनकेंद्रा’चे संचालक झाले. पुढे २००० ते २००९ ते भारतीय अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष राहिले. या नात्याने ते भारत सरकारच्या अणुऊर्जा विभागाचे पदसिद्ध सचिवही होते. जानेवारी २०१० ते जानेवारी २०१५ दरम्यान ते, अणुऊर्जाखात्याच्या ’होमी भाभा अध्यासना’चे प्राध्यापक राहिले. मग जानेवारी २०१५ ते जानेवारी २०१७ दरम्यान ते ’इंडियन नॅशनल ऍकॅडमी ऑफ इंजिनिअरिंग’च्या, ’सतीश धवन अभियांत्रिकी ख्याती’ अध्यासनाचे अधिकारी राहिले. सध्या ते ’ऑल इंडिया कौन्सिल ऑफ टेक्निकल एज्युकेशन’च्या ’ख्याती अध्यासना’चे प्राध्यापक आहेत.

काकोडकर यांनी १९६३ साली मुंबई विद्यापीठातून बी.ई. (यांत्रिकी अभियांत्रिक) पदवी प्राप्त केली आणि ’प्रायोगिक तणाव विश्लेषण’ विषयात १९६९ साली त्यांनी नॉटिंगहॅम विद्यापीठातून एम.एस.सी. पदवी प्राप्त केली [१].

त्यांच्या सर्व व्यावसायिक आयुष्यात ते भारतातील अणुऊर्जा कार्यक्रमाच्या विकासाकरता कार्यरत राहिले. भारतीय गरजांकरता, अणुभट्टी प्रणालीचा विकास करण्यावर त्यांचे लक्ष केंद्रित राहिले. आंतरराष्ट्रीय समुदायाने लादलेल्या निर्बंधांनी विचलित न होता ते; ’दाबित जड पाणी अणुभट्टी’च्या निरनिराळ्या प्रणाली विकसित करण्यात, ध्रुव अणुभट्टीच्या संकल्पनेपासून तर उभारणीपर्यंतच्या कार्यात, मद्रास अणुकेंद्राच्या दोन्ही एककांच्या पुनर्वसनात (यांपैकी एक एकक तर, विमंदक प्रवेशमुखाच्या बिघाडापश्चात कार्यनिवृत्त करावे लागेल की काय अशा अवस्थेप्रत पोहोचलेले होते), नव्या पिढीच्या उद्दिष्टांसह तसेच थोरियमवापर आणि तत्सम तंत्रप्रणालींच्या नव-आविष्कारी आराखड्यासह ’प्रगत जड पाणी अणुभट्टीची’ संकल्पना आणि विकास करण्यात; ते यशस्वी झाले.

आपल्या विस्तृत थोरियम संसाधनांचा उपयोग ऊर्जानिर्मितीकरता करून घेण्याखातर काकोडकरांच्या नेतृत्वाचे विशेष लक्ष राहिले. भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमाच्या तिसर्‍या पायरीला आकार देण्याकरता त्यांनी एक कृतीयोजना निर्माण केली. प्रचंड संभाव्य ऊर्जाक्षमता असलेल्या थोरियम संसाधनांच्या दोहनाचा उद्देश त्यामागे होता. केवळ वीजच नव्हे तर इतर ऊर्जास्वरूपांकरताही ते संस्रोत म्हणून थोरियमचाच विचार करत होते. त्याकरता त्यांनी त्यात, त्वरकचालित प्रणाली, उच्च तापमान अणुभट्ट्या, पदार्थ आणि पुनर्चक्रण तंत्रे इत्यादी नव्या तंत्रक्षेत्रांचा समावेश केलेला होता. आपल्या सर्व ऊर्जा गरजा भागवण्याकरता, अणुकार्यक्रमात थोरियम वापर करण्यासाठीच्या संसाधनांचा साठा करणे आणि जीवाश्मविरहित प्राथमिक इंधनविकासात काकोडकर आजही व्यग्र असतात.

भारताच्या व्यूहरचनात्मक कार्यक्रमाचे ते कळीचे सहयोगी राहिले आहेत. १८ मे १९७४ रोजी पोखरण येथे केलेल्या पहिल्या, यशस्वी, शांततामय प्रायोगिक अणुचाचणीस्फोटात गुंतलेल्या काही निवडक कार्यकर्त्यांपैकी ते एक आहेत. पुढे जाऊन त्यांनी ११ व १३ मे १९९८ रोजी पोखरण येथे केलेल्या चाचणी अणुस्फोटांच्या यशस्वी मालिकेतही त्यांनी कळीची भूमिका बजावलेली होती. काकोडकरांच्या नेतृत्वाखालीच भारताने अणुपाणबुडीच्या ऊर्जाप्रणालीचे तंत्रज्ञानही विकसित केले आहे.

युरेनियमच्या पुरवठ्यातील मर्यादांनिरपेक्षपणे भारताच्या अणुकार्यक्रमास काकोडकरांच्या अस्सल नेतृत्वाखाली लक्षणीय पुष्टी लाभलेली आहे. अनेक मुद्द्यांच्या पल्ल्याकडे त्यांनी लक्ष दिल्यामुळे हे घडून आलेले आहे. युरेनियम गवेषण आणि खनिकर्म कार्यांचे एकसूत्रीकरण, उपलब्ध युरेनियमसहित लक्षणीयरीत्या अधिक ऊर्जानिर्मिती साधण्याकरता अणुभट्टीच्या संरचनेची पुनर्रचना, आण्विक पुरवठा गटावरील निर्बंधांचे शिथिलीकरण ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय अणुव्यापाराची कवाडे खुली झाली, भारताच्या अणुकार्यक्रमाचा दुसरा टप्पा असलेल्या प्रारूप जलद ऊर्वरक अणुभट्टी (प्रोटोटाईप फास्ट ब्रिडर रिऍक्टर) प्रकल्पाची सुरूवात, संबंधित इंधन पुनर्चक्रण सुविधा उभारणी आणि आण्विक पुनर्चक्रण मंडळाची स्थापना; हे ते मुद्दे आहेत. परिणामी भारतीय अणुऊर्जानिर्मितीक्षमता जलदीने वर्धनास सिद्ध झाली. काकोडकरांच्या नेतृत्वाखालील सर्वसमावेशक आणि सशक्त कार्यक्रमाने भारतास, प्रगत अणुतंत्रज्ञान असलेला देश म्हणून विशेष स्थान प्राप्त करवून दिलेले आहे.

त्यांनी भारतास, युरोपीय अणुसंशोधन केंद्रात (सर्न येथे) निरीक्षक म्हणून स्थान प्राप्त करवून दिलेले आहे. आंतरराष्ट्रीय उष्माआण्विकी प्रायोगिक अणुभट्टीत सहभाग मिळवून दिलेला आहे. आण्विक व्यापाराकरता आण्विक पुरवठा गटावरील निर्बंधांतून अपवाद मिळवून दिलेला आहे. अणुऊर्जा, युरेनियम प्रग्रहण आणि अणुसंशोधनाच्या क्षेत्रात, अनेक आंतरराष्ट्रीय सहकारिता करारही त्यांनी केलेले आहेत.

भारतीय अणुऊर्जा कार्यक्रमाचा असा क्वचितच एखादा पैलू असेल ज्यावर काकोडकरांच्या नेतृत्वाचा प्रभाव पडलेला नाही. आपल्या लोकांच्या आयुष्यांच्या उत्तम गुणवत्तेकरता तंत्रज्ञान कामी लावण्यास काकोडकरांच्या नेतृत्वात बळ मिळालेले आहे. ऊर्जेव्यतिरिक्त अन्नावरील आणि शेतीउत्पादनांवरील प्रारणप्रक्रिया, विशेषतः डाळी आणि तेलबिया, आरोग्यनिगा विशेषतः कर्करोगासंबंधित, शहरी आणि ग्रामीण कचरा व्यवस्थापन आणि पाण्याचे निर्क्षारीकरण ही क्षेत्रे त्यात समाविष्ट आहेत.

मानव संसाधन विकासाकरताचे त्यांचे पुढाकारही दखलपात्र आहेत. विज्ञान शिक्षण आणि संशोधनाकरताच्या राष्ट्रीय संस्थेची अणुऊर्जाविभाग मुंबई विद्यापीठ येथे स्थापना. मूलभूत विज्ञानकेंद्राची स्थापना. होमी भाभा राष्ट्रीय संस्थेची स्थापना. यामुळे मानवसंसाधनविकासात नव्या लाटा निर्माण होणे अपेक्षित आहे. यामुळे अधिकाधिक प्रायोगिक सामर्थ्ये विकसित होतील. मूलभूत विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विकासात पूल निर्माण होतील. भारताच्या बहुआयामी अणुऊर्जाकार्यक्रमास गती लाभेल. काकोडकरांच्या इतर कार्यांत, विशाखापट्टणम, हैदराबाद, कोलकाता आणि बंगळुरू येथे नवी संशोधनकेंद्रे उभारणे समाविष्ट आहे.

अनेक वर्षांच्या कारकीर्दीत त्यांनी, अणुभट्टी अभियांत्रिकी कार्यक्रमांकरता, विशेषज्ञ शास्त्रज्ञ व अभियंत्रज्ञांच्या समर्थ चमू तयार केलेल्या आहेत. त्यांनी त्यांच्या कार्यासंबंधितच्या निरनिराळ्या पैलूंवर सुमारे २५० शास्त्रीय शोधनिबंध आणि अहवाल समोर आणलेले आहेत.

डॉ. अनिल काकोडकर यांनी ’ध्रुव’ अणुभट्टीच्या संकल्पना आणि उभारणीत कळीची भूमिका बजावलेली आहे [२]. भारतीय दाबित जड पाणी अणुभट्टीकरताच्या असंख्य क्रांतिक प्रणालींच्या विकासात त्यांनी खूप सहभाग नोंदवलेला आहे. आपल्या ४५ वर्षांच्या कारकीर्दीदरम्यान त्यांनी अणुभट्टी कार्यक्रमाकरता, विशेषज्ञ शास्त्रज्ञ व तंत्रज्ञांची एक मोठीच फळी उभी केलेली आहे. आपल्या देशातील मर्यादित युरेनियमचे साठे लक्षात घेऊन, थोरियम वापराकरताचे तंत्रज्ञान विकसित करण्याचे ते समर्थन करत आलेले आहेत. औद्योगिक पातळीवरील थोरियम वापराचा अनुभव गोळा करण्यासाठी त्यांनी ’प्रगत जड पाणी अणुभट्टी’ही संकल्पित केली. तिच्या ऊर्जानिर्मितीपैकी, त्यापैकी दोन तृतियांश ऊर्जा थोरियमपासून प्राप्त करावी असा तिचा उद्देश आहे. संशोधन आणि विकास क्षेत्रातील नवव्या पंचवार्षिक योजनेची संकल्पना अंशतः त्यांनीच केलेली आहे. भाभा अणुसंशोधनकेंद्राच्या संघटनेत त्यांनी अनेक महत्त्वाचे संरचनात्मक बदल घडवलेले आहेत. त्यांच्याच कारकीर्दीत १९९८ चे पोखरण येथील चाचणी अणुस्फोट करण्यात आलेले होते. भाभा अणुसंशोधनकेंद्रातील त्यांच्याच संचालकत्वाखाली, भारत, आंतरराष्ट्रीय उष्माआण्विक प्रायोगिक अणुभट्टी प्रकल्पात सहभागी झाला होता. होमी भाभा राष्ट्रीय संस्थेच्या विद्यमाने डॉ. काकोडकर यांनी एक अद्वितीय असा पी.एच.डी.चा कार्यक्रम संकल्पित केलेला आहे. ’विद्यापीठ अनुदान आयोग आणि अणुऊर्जाविभाग सहयोग संस्था’ त्यांनी उभी केली. या संस्थेत अणुऊर्जाविभागाशी संबंधित संशोधन आणि विकास सुविधा विद्यापीठीय विद्यार्थ्यांनाही उपलब्ध करवून दिल्या जातील.

त्यांच्या अध्यक्षतेखालील एका समितीने एक तपशीलवार अहवाल तयार केला आहे. त्यात भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थानांना जागतिक दर्जा प्राप्त करून देण्याकरता अधिकाधिक स्वायत्तता देण्याची शिफारस करण्यात आलेली आहे. या शिफारसींची अंमलबजावणी करणार्‍या आधिकारिक समितीचे अध्यक्षपदही त्यांनीच भूषवलेले आहे. राष्ट्रीय तंत्रज्ञान संस्थानांकरताच्या अशाच समितीचे नेतृत्वही त्यांनी केलेले आहे. राज्यातील उच्च शिक्षणाकरता महाराष्ट्र शासनाने नियुक्त केलेल्या समितीचे नेतृत्वही त्यांनी केलेले आहे. या समितीने महत्त्वाच्या शिफारशी केलेल्या आहेत, ज्यांमुळे राज्यातील उच्च शिक्षणाच्या दर्जात आमूलाग्र सुधारणा होतील.

त्यांच्या अध्यक्षपदाखालील आणखी एका समितीने भारतीय रेल्वे सुरक्षा सुधारांकरता सर्वसमावेशक शिफारशी केलेल्या आहेत. त्यांच्या नेतृत्वाखालील ’तंत्रज्ञान माहिती अनुमान आणि मूल्यांकन परिषदेच्या (टेक्नॉलॉजी इन्फॉर्मेशन फोरकास्ट अँड असेसमेंट कौन्सिलच्या)’ सर्वोच्च गटाने ’तंत्रदृष्टी-२०३५’ हे दस्त तयार केले आहे. माननीय पंतप्रधानांनी ३ जानेवारी २०१६ रोजी ते ’सायन्स काँग्रेस’मध्ये प्रकाशित केलेले आहे.

’अवकाशशास्त्र आणि अवकाशभौतिकीसाठीच्या आंतरविद्यापीठ केंद्राचेही (आयुका-आय.यू.सी.ए.ए.-इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर ऍस्ट्रोनॉमी अँड ऍस्ट्रोफिजिक्सचे)’ ते २००६ ते २०१२ दरम्यान अध्यक्ष राहिलेले आहेत. नवी दिल्ली येथील आंतरविद्यापीठ त्वरक केंद्राच्या प्रशासकीय मंडळाचेही ते अध्यक्ष राहिलेले आहेत. मुंबई येथील भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थानांच्या प्रशासकीय मंडळाचेही ते २००६ ते २०१५ दरम्यान अध्यक्ष राहिलेले आहेत.

डॉ. काकोडकर सध्या आपला वेळ प्रामुख्याने ऊर्जा, शिक्षण आणि सामाजिक विकासाच्या क्षेत्रांकरता व्यतित करत असतात. शहरी आणि ग्रामीण (सीटी अँड व्हिलेज - सिलेज) जीवनास जोडणार्‍या तंत्रसमर्थ शाश्वत विकासाकरता ज्ञानाधारित पर्यावरण निर्मितीच्या संकल्पनेचा ते हल्ली प्रचार करत असतात.

सौर ऊर्जा महामंडळाच्या सुरूवातीच्या काळात काकोडकर त्याचे अध्यक्ष राहिले आहेत. त्यांच्या कल्पनेनुसार खरा शाश्वत ऊर्जास्रोत सौरऊर्जाच असतो. आजच्या अतिसंपर्कित, परस्परावलंबी जगात, जागतिक सांख्यिकीच्या आधारे असे दिसते की, दरसाल, दरडोई सुमारे ५,००० एकके (किलोवॉट-अवर) वीज उपलब्ध झाल्यास, आपल्या देशात सन्माननीय मानवी विकास निर्देशांक गाठता येऊ शकेल. आपण हा आकडा साध्य करायला हवा. आपला वर्तमान दरसाल, दरडोई वीजवापर याहून सुमारे सातपट कमी आहे. शिवाय आपली लोकसंख्याही वाढत आहे. ती १.६ ते १.८ अब्ज लोकसंख्येवर स्थिरावेल असे दिसते. त्यामुळे या लोकसंख्येस पुरेसे ऊर्जास्रोत आणि तंत्र आपण हस्तगत केले पाहिजे. याकरता वर्तमान वीज वापर दहापट व्हावा लागेल.

दरसाल, दरडोई सुमारे ५,००० एकके वीज वापर (म्हणजेच संपूर्ण भारताकरता दरसाल ८,००० अब्ज एकके) गृहित धरल्यास; नवीनीकरण शक्य नसलेले ज्ञात ऊर्जास्रोत किती वर्षे पुरतील याचे आकडे पुढीलप्रमाणे आहेत. कोळसा-११.५ वर्षे, युरेनियमचा एकदाच वापर-०.३६ वर्षे, युरेनियमचा पुनर्चक्रित वापर-१८.५ वर्षे आणि थोरियम वापरल्यास-१७० हून अधिक वर्षे.

संपूर्ण भारताकरता दरसाल ८,००० अब्ज एकके वीज वापर गृहित धरल्यास; पुनर्नवीनीकरण शक्य असलेले ज्ञात ऊर्जास्रोत या आकड्याच्या कितीपट ऊर्जा पुरवू शकतील याचे आकडे पुढीलप्रमाणे आहेत. जलविद्युत-०.०७५, सौर-१.००० हून अधिक (मात्र याकरता भारतातील एकूण पडिक जमिनीच्या एक चतुर्थांश तरी जमीन आवश्यक असेल, जी अदमासे ४५,००० वर्ग किलोमीटर इतकी असेल), अन्य पुनर्नवीनीक्षम स्रोत-०.०२२५.

यावरून हे स्पष्टच आहे की, आपण अणुऊर्जा आणि सौरऊर्जा यांवरच उच्च प्राधान्याने लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. निर्विवाद जमीनवापराची संधी उपलब्ध असेल तर, मोठ्या परिमाणावरील पडिक (शेतीयोग्य नसलेली) जमिनी सौरऊर्जेकरता वापरण्याची तंत्रे विकसित केली पाहिजेत. डॉ. काकोडकर हे आज देशातील सौरऊर्जाविकासात देशाचे नेतृत्व करत आहेत. त्यांच्या या प्रयासांना अपूर्व यश लाभो हीच सदिच्छा!

संदर्भः

१. डॉ. अनिल काकोडकर https://www.anilkakodkar.in/index.php/profile
२. बी.ए.आर.सी.चे नेते https://www.barc.gov.in/leaders/ 

(हा लेख म्हणजे संदर्भित संकेतस्थळांवरील इंग्रजी माहितीचा मी केलेला मराठी अनुवाद आहे. त्यात अनवधानाने काही चूक राहिली असेल तर अवश्य नजरेस आणावी. ती यथावकाश दुरुस्त केली जाईल.)

२०२४-११-०८

कुतुहल

कुतुहल
नरेंद्र गोळे, लोकसत्ता सदर, ७ ते ११ ऑगस्ट २०१७

२०१७ सालच्या ऑगस्ट महिन्यातील ७,८,९,१० आणि ११ या तारखांना ’मराठी विज्ञान परिषदे’कडून लोकसत्तेत प्रकाशित करण्यात आलेले कुतुहल सदर, मी लिहिलेले होते. त्यात पुढील पाच विषय याच अनुक्रमाने मांडले होते. १. आण्विक वस्तुमान मापन, २. प्रकाशाच्या रंगाचे मापन, ३. अर्धायूचे मापन, ४. विश्व किरणांच्या भेदकतेचे मापन आणि ५. मेरी क्युरी.

१.   आण्विक वस्तुमान मापन

सर्व पदार्थ मूलद्रव्यांपासून बनलेले असतात. मूलद्रव्यांची काही उदाहरणे म्हणजे उद्जन वायू (हायड्रोजन), प्राण वायू (ऑक्सिजन), कर्ब (कार्बन) व सोने (गोल्ड) ही आहेत. अणू हा मूलद्रव्याचा सर्वात छोटा कण असतो. प्रत्येक मूलद्रव्याच्या अणुमधे त्या मूलद्रव्याचे सर्व विशिष्ट गुण सामावलेले असतात. त्याचे आकारमान एक अब्जांश मीटरहूनही लहान असते. जशी एखादी भिंत, दगड किंवा विटांपासून बनवलेली असते, त्याचप्रमाणे प्रत्येक पदार्थ हा अब्जावधी अणुंपासून बनलेला असतो. सर्व सजीव आणि निर्जीव वस्तू कोणत्या ना कोणत्या मूलद्रव्यांपासून बनलेल्या असतात. अणूची त्रिज्या सुमारे १०-१० मीटर असते आणि त्यात १०-१४ मीटर अथवा त्याहूनही लहान आकाराचा एकच अणुगर्भ असतो.

अणुची स्वत:ची अंतर्गत रचना असते. मध्यवर्ती अणुकेंद्रकात (अणुगर्भात) दोन प्रकारचे कण असतात. पदार्थास धन विद्युत भारित करणारे कण, धनक (प्रोटॉन, P) व पदार्थास विद्युत-भार-विहीन म्हणजेच, विरक्त करणारे कण, विरक्तक (न्यूट्रॉन, N). कोणत्याही मूलद्रव्यातील धनकांची संख्या P आणि विरक्तकांची संख्या N असल्यास त्यांची बेरीज केल्यास अणुचे वस्तूमान अथवा त्याचा अणुभार Z समजतो. अणुभार Z=P+N, कोणत्याही मूलद्रव्याचा अणुक्रमांक X हा त्यातील धनकांच्या संख्येइतकाच असतो, म्हणून अणुक्रमांक X=P. अणुकेंद्रकाचा आकार =१०-१४ मीटर, णूचा आकार =१०-१० मीटर. ह्या अणुकेंद्रकाभोवती पदार्थास ऋण विद्युत-भारित करणारे विजेचे अनेक कण, विजक (ऋणक, इलेक्ट्रॉन, E)  विशिष्ट कोनातून, विशिष्ट कक्षेत,  फिरत असतात. प्रत्येक अणुमध्ये धनक व विजकांची संख्या समान असते, त्यामुळे प्रत्येक अणू हा विद्युतभार-रहित असतो. उदासिन, विरक्त असतो. पदार्थाच्या अणुंचे वस्तुमान आण्विक-वस्तुमान-एककांत म्हणजेच आवएमध्ये (ऍटोमिक मास युनिट-amu) मोजले जाते. १ आवए =१.६६ x १०-२७ कि.ग्रॅ. वस्तुमान असते.  धनकाचे वस्तुमान =१.००७२७७ आवए, विरक्तकाचे वस्तुमान =१.००८६६५ आवए, विजकाचे वस्तुमान = ०.०००५४९ आवए असते. धनक आणि विरक्तक सुमारे सारख्याच वस्तुमानाचे असतात. तर, विजक मात्र धनकापेक्षा वस्तुमानाने, ,८३६ पट लहान असतो.

२.   प्रकाशाच्या रंगांचे मापन

प्रारण  म्हणजे  किरण. मग ती जम्बुपार (अल्ट्रा-व्हायोलेट) किरण असोत,  दृश्य प्रकाशाची असोत,  अथवा अवरक्त (इन्फ्रारेड, उष्णतेची) असोत. ह्या सगळ्या किरणांशी तर आपण परिचित आहोतच. ह्या किरणांत असते वस्तूच्या रंगरूपाबाबतची माहिती आणि सोबतच असते प्रखर ऊर्जा. ह्या सगळ्यांचे स्वरूप असते विद्युत-चुंबकीय लहरींचे. स्त्रोत, बहुधा असतो सूर्य. अर्थातच चंद्र, तारे व अन्य अवकाशीय वस्तूही आपल्याला प्रारण पाठवतच असतात. हल्ली आपण वैद्यकीय उपयोगांमुळे क्ष-किरणांनाही चांगलेच ओळखतो. ती तर आणखीनच प्रखर असतात. मनुष्याच्या शरीरामध्ये ती केवळ हाडांनीच अडतात.



स्त्रोतापासून ते लक्ष्यापर्यंत प्रकाशकिरण ऊर्जेच्या स्वरूपात प्रवास करतात. ही ऊर्जा आकृतीत दिल्यानुसार विद्युतचुंबकीय स्पंदनांत नाचत नाचत येत असते. किरणांच्या दिशेने प्रवास करत, ही ऊर्जा जेव्हा लक्ष्यास भिडते तेव्हा, लक्ष्याची ऊर्जा वाढते आणि किरण लक्ष्यातच विसर्जित होऊन जातात. वाढत्या ऊर्जेमुळे लक्ष्यच मग स्पंदू लागते. त्यातून त्या वस्तूच्या स्वभावाला अनुसरून, नवी किरणे बाहेर पडतात. ती जर आपल्या डोळ्यांत शिरली, तर त्यांनी आणलेल्या ऊर्जेवरून, आपल्याला लक्ष्याच्या रंगाचा बोध होतो. अशा रीतीने रंग कळतो खरा. मात्र तो मोजता कसा येईल?

किरणांतील ऊर्जा विद्युत चुंबकीय स्पंदनांच्या स्वरूपात अभिव्यक्त होत असते. प्रकाशाच्या वाटेवर उभे राहून आपण तो संवेदू लागलो, तर ह्या स्पंदनांचा आवर्तकाल मोजून आपल्याला त्या प्रकाशात असलेल्या ऊर्जेचा म्हणजेच त्याच्या रंगाचा बोध होत असतो. प्रकाशाच्या वाटेवर आपण एकाच जागी, त्याकडे पाहत उभे राहिलो तर तिथे असे जाणवते की, त्या किरणापायी त्या ठिकाणी विद्युत चुंबकीय स्पंद अनुभवास येतात. त्यांचा आवर्तकाल मोजायचा. त्या आवर्तकालाचा व्यस्तांक म्हणजे, त्या किरणाची कंप्रता किंवा वारंवारता. ही स्पंद/सेकंद ह्या एककांत मोजली जाते. ५२६ ते ६०६ हजार-अब्ज-स्पंद/सेकंद ह्या दरम्यानच्या कंप्रता असलेल्या प्रकाशाचा रंग, कंप्रतासंख्येनुरूप विविध रंगछटांचा, हिरवा असतो.

३.   अर्धायूचे मापन

कल्पना करा की तुमच्याकडे एक किलोग्रॅम पदार्थ आहे. वर्षभराने पाहिला तर तो अर्धा किलोच भरला. दोन वर्षांनंतर मोजला तर तो पाव किलोच भरला. असे संभवते का? तर, हो. पृथ्वीवर काही मूलद्रव्ये अशी असतात, ज्यांचा निरंतर र्‍हास होत असतो. त्या र्‍हासातही एक निश्चित गती असते. सोबतच्या आलेखानुसार तो पदार्थ घटत जातो. मात्र अवनीतलावरून संपूर्णपणे नाहीसा मात्र कधीच होत नाही. अशा पदार्थांना किरणोत्सारी पदार्थ म्हणतात. अण्वंतर्गत कणांच्या स्वरूपात, तसेच ऊर्जेच्या स्वरूपात असे पदार्थ उत्सर्जने बाहेर टाकत असतात. त्यामुळे ते पदार्थच ऊर्जेचे स्त्रोत भासतात. कर्करोगावर उपचार करतांना अशा ऊर्जेचा वापर केला जातो. कोबाल्ट-६० नावाचे अणुभट्ट्यांत निर्मिले जाणारे एक मूलद्रव्य, अशाच रीतीने किरणोत्सार करत असते. त्याचे अर्धायू सुमारे ५.३ वर्षांइतके असते. त्या किरणोत्सारातील ऊर्जा, गॅमा किरणांच्या स्वरूपात असते. ती किरणे शक्तीशाली असतात. कर्कग्रंथींवर त्यांचा मारा केल्यास निरोगी पेशींच्या मानाने, कर्कपेशी झपाट्याने नाश पावतात. अशा रीतीने कर्कोपचार तर होतो. पण सोबतच काही निरोगी पेशींचाही र्‍हास होत असतो. तो र्‍हास पुढे अन्य औषधांचेद्वारे भरून काढला जातो. मात्र ह्या उपचारांमुळे आज कर्करोग संपूर्णतः बरा करणे शक्य झाले आहे.

किरणोत्सारी र्‍हासात, उत्सर्जन झाल्यानंतर, मूळ अणू एका नवीन अणुमध्ये रूपांतरित होतो. अर्धायू (हाफ-लाइफ) म्हणजे अणुंच्या र्‍हासानंतर त्यांची संख्या अर्धी राहण्यापर्यंतचा कालावधी होय. अति-क्रियाशील  मूलद्रव्ये लवकर नाहीशी  होतात,  तर  कमी  क्रियाशील  मूलद्रव्ये  दीर्घकाळ  टिकून  राहतात. युरेनियम २३८ चे अर्धायू ४५० कोटी वर्षे आहे. युरेनियमचा विविध १४ पातळींवर र्‍हास होऊन त्याचे रूपांतर शिसे, ह्या स्थिर समस्थानिकात होते. ह्या प्रक्रियेला अनेक अब्ज वर्षे लागतात. म्हणूनच तो टिकून आहे. मात्र, ९२ हून अधिक अणुक्रमांक असलेली, प्लुटोनियमसारखी अनेक मूलद्रव्ये आहेत, ज्यांची अर्धायुष्ये अल्प असल्यानेच आज निसर्गतः ती उपलब्ध नाहीत.

४.   विश्वकिरणांच्या भेदकतेचे मापन

एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस, बाह्य अवकाशातून येणार्‍या भेदक (पेनेट्रेटिंग) प्रारणांचे अस्तित्व, चार्लस विल्सन यांनी केलेल्या विद्युत-दर्शक-यंत्रांसहितच्या साध्या प्रयोगांतून संवेदले गेले. रॉबर्ट मिलिकन या अमेरिकन, नोबेल विजेत्या भौतिकशास्त्रज्ञाने, अतिशय ऊर्जस्वल भारित कणांच्या ह्या प्रारणांना विश्वकिरणहे नाव दिले. त्यात निरनिराळ्या प्रकारचे अणुगर्भ असतात, मात्र मुख्यत्वे धन कण असतात. प्राथमिक विश्वकिरण वातावरणाशी परस्पर-कार्यरत होऊन, दुय्यम किरणे निर्माण करतात.

दुय्यम किरणे ज्यांवर आदळतात त्या उदासीन अणू किंवा रेणुमधील ऋण कण ते काढून घेतात. अशा प्रकारे ते अणु-रेणूंना विद्युत-भारित व क्रियाशील अवस्थेत आणून सोडतात. ह्या प्रक्रियेला मूलकीकरण (आयोनायझेशन) असे म्हणतात आणि हा प्रभाव घडवून आणणार्‍या उत्सर्जनाला मूलकीकारक उत्सर्जन (आयोनायझिंग रेडिएशन) असे म्हणतात. मूलकीकरण करत असता उत्सर्जनातील ऊर्जा घटत जाते. त्यातील ऊर्जा पूर्णतः नाहीशी झाली की ते उत्सर्जन पदार्थात लुप्त होऊन जाते. त्यापूर्वी ते उत्सर्जन पदार्थात जे अंतर चालून जाते त्यावरून त्याची भेदकता समजत असते. ह्या किरणोत्सारी उत्सर्जनाची भेदकता खालील कोष्टकाप्रमाणे असते. ह्या अंतरास आपण ’भेदनखोली’ म्हणू या. विश्वकिरणांची भेदनखोली ’मीटर’मध्ये मोजली जाते.












अल्फा किरणे त्वचेने अथवा कागदानेही अडतात. बीटा किरणे हलक्या धातूच्या पातळ पत्र्यानेही अडतात. गॅमा किरणांना अडवायला शिशासारख्या अवजड धातूंच्या भिंती लागतात. तर अणुगर्भातील विरक्तक कण त्यांनीही अडत नाहीत. त्यांना पाणी, काँक्रीट वा मेणाचे अनेक मीटर जाड थरच अडवू शकतात.

मेरी क्युरी
(जन्मः ७ नोव्हें. १८६७, वॉर्सा, पोलंड; मृत्यूः ४ जुलै १९३४, सॅव्हॉय, फ्रान्स)

सन् १८९६ मधे हेन्री बेक्वेरल नावाच्या एका फ्रेंच भौतिक शास्त्रज्ञाला युरेनियम क्षारातील किरणोत्साराचा शोध लागला. ह्या किरणोत्साराचा प्रभाव त्याला एका वापरल़्या न गेलेल्या फोटोग्राफिक फिल्मवर आढळून आला. नंतर सन् १८९७ मघ्ये मेरी क्युरी आणि तिचे पती पियरे क्युरी यांनी पोलोनियम व रेडियम ह्या दोन किरणोत्सारी पदार्थांना वेगळे करण्यात यश मिळवले. ह्या किरणोत्सारी पदार्थांपासून उत्सर्जित किरणांची ओळख अल्फा(a), बीटा(b), गॅमा(g)  ह्या नावांनी पटवली गेली. अँटोनी हेन्री बेक्वेरल हे एक नोबेल पारितोषिक विजेते फ्रेंच भौतिकशास्त्रज्ञ होते. उत्स्फूर्त किरणोत्साराचा शोध लावल्याखातर त्यांना मेरी क्युरी आणि पिअरे क्युरी यांचेसोबत १९०३ मध्ये नोबेल पारितोषिक दिले गेले. पुढे असे लक्षात आले की ह्या अल्फा, बीटा आणि गॅमा किरणांचा उगम अणूच्या संरचनेत होत असतो.

१८९१ मध्ये सॉर्बोन्न येथे भौतिक आणि गणितीय विज्ञानातील विद्यावृत्ती (लायसेन्शियेटशिप मिळाल्याने क्युरी, पुढील शिक्षणाकरता फ्रान्समध्ये गेल्या. १८९४ मध्ये स्कूल ऑफ फिजिक्समधील प्रोफेसर पिअरे क्युरी यांचेशी त्यांची गाठ पडली. १८९५ मध्ये त्यांचे लग्न झाले. मिळालेल्या अनेक पारितोषिकांद्वारेच मादाम क्युरींच्या कामाचे महत्त्व ध्यानात येते. त्यांना अनेक विज्ञान, वैद्यक आणि कायदा या विषयांतील सन्माननीय पदव्या प्राप्त झालेल्या होत्या. जगभरातील अनेक ज्ञानवंत समाजांची सदस्यताही त्यांना मिळालेली होती. बेक्वेरल यांनी शोधून काढलेल्या उत्स्फूर्त किरणोत्साराच्या अभ्यासाकरता, त्यांना पतीसोबत १९०३ सालचे नोबेल पारितोषिक मिळालेले होते. ह्या पारितोषिकाचे अर्धे मानकरी बेक्वेरल हेही होते. १९११ मध्ये त्यांना किरणोत्सारातील त्यांच्या कामाकरता, केमिस्ट्रीमधील नोबेल पारितोषिक मिळालेले होते. अमेरिकेतील स्त्रियांचे वतीने, अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष हार्डिंग यांनी त्यांना १९२१ मध्ये त्यांच्या विज्ञानसेवेकरता १ ग्रॅम रेडियम भेट दिले होते. त्यांच्या कामाच्या गौरवार्थ किरणोत्साराच्या एककास त्यांचे नाव दिले गेले. १ ग्रॅम रेडियमपासून दर सेकंदास प्राप्त होणार्‍या किरणोत्सारास १ क्युरीअसे संबोधले जाऊ लागले. १ क्युरी किरणोत्सार म्हणजे ३७ अब्ज विघटने/सेकंद.

 

२०२४-१०-३१

प्रकाशतंतूंचे जनक नरिंदरसिंग कपानी

 

डॉ. नरिंदरसिंग कपानी

(जन्मः ३१ ऑक्टोंबर १९२६, मोगा, पंजाब, भारत, येथे;
मृत्यूः ४ डिसेंबर २०२०, रेडवूड सिटी, कॅलिफोर्निया, अमेरिका येथे; वयाच्या ९४ व्या वर्षी.) 

आज ३१ ऑक्टोंबर २०२४. आज प्रकाशतंतूंचे जनक नरिंदरसिंग कपानी यांचा ९८-वा जन्मदिवस आहे. जे भारतीय, उपजीविकेच्या वा ज्ञानाच्या शोधात भारताबाहेर गेले, त्यांपैकी अनेकांनी खूप लोकोत्तर कामे केली. केवळ तेथील स्थानिकांनाच नव्हे, तर सर्व जगाला अत्यंत समृद्ध करणारे शोध त्यांनी लावले. मानवतेच्या विकासात खूप मोलाची कामगिरी केली. नरिंदरसिंग कपानी हे अशांपैकीच एक आहेत. आपण कुणीही, आजवर त्यांचे नावही, कधी ऐकलेले नसावे, ही अत्यंत खेदाचीच गोष्ट म्हणावी लागेल. सुदैवाने नरिंदरसिंग कपानी यांचे गुणगान गाणारे लोक जगभरात आजही कमी नाहीत. भारताने मात्र त्यांच्या मानवतेप्रतीच्या योगदानाची दखल, काहीशी उशीरानेच घेतली. २००४ साली ’प्रवासी भारतीय सन्मान’ देऊन त्यांचा सत्कार करण्यात आला. ४ डिसेंबर २०२० रोजी वयाच्या ९४ व्या वर्षी ते रेडवूड सिटी, कॅलिफोर्निया येथे अमेरिकेत निवर्तले. भारत सरकारने २०२१ साली मरणोत्तर पद्मविभूषण पुरस्कार देऊन त्यांचा सन्मान केला.

सर्व जगात आजमितीला भ्रमणध्वनी वापरणाऱ्यांची संख्या भारतातच सर्वाधिक आहे. त्यातील संदेशवहनाचे तंत्रज्ञान प्रकाशतंतूंचे आहे. आपण सारेच जण शाळेत असतांना असे शिकलेलो असतो की, प्रकाश सरळ रेषेत प्रवास करतो. तसे प्रयोगही आपण शाळेत असतांना केलेले असतात. मात्र प्रकाश जर वाकवताच आला नसता तर, हे तंत्रज्ञान आपल्याला उपलब्धच झाले नसते आणि सारे जगच मग किती मागासलेले राहिले असते, याची कल्पना आपण सहजच करू शकतो. ज्या शास्त्रज्ञांनी प्रकाशाला वाकवता येते हे सिद्ध केले, त्याला वाकवण्याचे व्यावहारिक उपाय शोधून काढले, त्यांत नरिंदरसिंग यांचे नाव अग्रभागी आहे. म्हणूनच आज त्यांना ’प्रकाशतंतूंचे जनक’ म्हणून ओळखले जाते. मुळात ते भारतीय आहेत याचा आपल्याला अभिमान वाटला पाहिजे.

वैद्यकशास्त्र, लष्करी उपयोग, आंतरजाल, संगणक यांपासून तर अगदी कोणत्याही साध्या संदेशवहनाच्या पाठीचा कणाच असलेल्या प्रकाशतंतू तंत्राचे (फायबर ऑप्टिक्सचे) जनक म्हणून संपूर्ण जगात ज्यांची ओळख आहे, त्या नरिंदर सिंग कपानी यांना आपलेच भारतीय लोक ओळखतही नाहीत ही शोकांतिका आहे. त्यांनी प्रकाशतंतू तंत्रावर १०० पेक्षा जास्त शोधनिबंध लिहिले असून, १९६० साली ’अमेरिकन सायंटिफिक’ मध्ये, प्रकाशातून माहितीच्या देवाणघेवाणीच्या या माध्यमाला 'फायबर ऑप्टिक्स' म्हणून नावं दिलं. आज प्रत्येक घराघरात फायबर ऑप्टिक्स हा शब्द रोज उच्चारला जातो. मात्र त्या शब्दाचा जनक, आज आपल्याच लोकांना अज्ञात आहे. चला तर, ही उणीव आपण आज पुरी करू या. नरिंदरसिंग यांची किमान जुजबी ओळख तरी आजच करून घेऊ या.

’प्रकाशाला वाकवता येते’
असा विश्वास बाळगणारे शालेय नरिंदर

नरिंदरसिंग कपानी यांचा जन्म ३१ ऑक्टोंबर १९२६, मोगा, पंजाब, भारत, येथे झाला. मात्र त्यांचे बालपण हिमालयाच्या पायथ्याशी डेहराडूनमध्ये गेले [२]. शाळेत असतांना विज्ञानशिक्षक त्यांना सांगत होते की, ’प्रकाश सरळ रेषेत जातो. प्रकाशाला वाकवता येत नाही.’ त्यांना मात्र वाटायचे की, भिंगे, लोलक इत्यादींनी दिशा देत का होईना, पण प्रकाश वळवता अवश्य येईल. पुढे त्यांनी यावरच लक्ष केंद्रित केले आणि सिद्ध केले की, ’प्रकाशाला प्रत्यक्षात वाकवता येते’ [१]. त्यांचे महाविद्यालयीन शिक्षण आग्रा येथे झाले. त्यानंतर काही काळ ते डेहराडून येथील दारुगोळ्यांच्या कारखान्यात कामही करत असत. मग उच्च शिक्षणाकरता ते ग्रॅज्युएट स्कूल, इंपिरिअल कॉलेज लंडन येथे गेले. तिथे त्यांच्या लक्षात आले की, ’प्रकाशाला वाकवता येते का?’ याचा शोध घेणारे ते एकटेच नव्हते. दशकांपासून लोक याचा शोध घेतच होते. निरनिराळ्या अडचणी येत होत्या. त्यातच दुसरे महायुद्धही झाले होते. या शोधातच गुंतलेल्या हॅरॉल्ड हॉप्किन्स यांनी त्यांना सहाय्यक म्हणून घ्यावे याकरता त्यांनी प्रयत्न केले. हॉप्किन्स तयार झाले. ते सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रज्ञ होते. नरिंदर प्रात्यक्षिकाची बाजू सांभाळत असत. दोघांनी मिळून १९५४ साली ’नेचर’ या नियतकालिकात ’प्रकाशाला वाकवता येते’ हा आपला शोध प्रकाशित केला. इथेच एका नूतन संचारतंत्राचा जन्म झाला. प्रकाशतंतूंचा शोध लागला होता.

नरिंदरसिंग कपानी यांच्या कन्या किरण कपानी लिहितात, “माझी आई सतिंदर कौर आणि वडील नरिंदरसिंग, १९५० मध्ये लंडन येथे भेटले. ती नृत्य आणि इंग्लिश साहित्याचा अभ्यास करत होती तर ते इंपिरिअल कॉलेज ऑफ सायन्स अँड टेक्नॉलॉजीमध्ये भौतिकशास्त्रात पी.एच.डी. तिचे वाक्चातुर्य आणि सौंदर्य यांमुळे ते थक्कच झाले. त्यांचे कलेतील आणि परस्परांतीलही स्वारस्य वाढतच गेले. ते भावनिक, कलापूर्ण, सुंदर सावलीनृत्य करत असत. आईला जिवापाड प्रेम मिळाले, तर वडिलांना सुरक्षितता आणि स्थैर्य. ज्यामुळे, १९५१ साली ते एक क्रांतिकारी संकल्पना विकसित करू शकले. त्यांच्या पी.एच.डी.च्या शोधनिबंधात त्यांनी दाखवून दिले की, “प्रकाशाला वाकवता येते”. ज्या माध्यमांतून प्रकाशाला वाकवत, वळवत नेता येते त्याला त्यांनीच मग ’प्रकाशतंतू (फायबर ऑप्टिक)’ असे संबोधले. या शोधाचीच तर आज जगावर छाप पडलेली आहे. त्यामुळेच आज त्यांना ’प्रकाशतंतूंचे जनक’ म्हटले जाते. ६ फेब्रुवारी १९५४ रोजी ते लंडन येथे विवाहबद्धही झाले. समुद्रसफरी न सोसणार्‍या माझ्या आईला मग ते भव्य प्रवासी जहाजातून न्यूयॉर्कमधील रोचेस्टर येथे घेऊन गेले. ते रोचेस्टर विद्यापीठात संशोधन करू लागले. माझा भाऊ राजिंदर याचा जन्म इथेच झाला. एका वर्षानंतर ते तिघे शिकागो विद्यापीठात स्थलांतरित झाले. तिथे माझा जन्म झाला. वडिलांच्या अपूर्व शोधाने जी बौद्धिक संपदा निर्माण झालेली होती त्यामुळे भांडवली बाजार खुळावला होता. सिलिकॉन व्हॅलीतील माझ्या वडिलांच्या सहकार्‍यांनी मग त्यांना त्याकरता स्वतःचीच कंपनी काढण्यास भरीस घातले. अशा रीतीने त्यांची अत्यंत यशस्वी ठरलेली पहिली कंपनी जन्माला आली. ऑप्टिक्स टेक्नॉलॉजी इन्कॉर्पोरेटेड, पालो अल्टो. १९६० साली आम्ही वूडसाईड, कॅलिफोर्निया येथे स्थलांतरित झालो. आजही आम्ही तिथेच राहतो. [३]”



पालो अल्टो चेंबर ऑफ कॉमर्सच्या सदस्यांसोबत डॉ. कपानी, त्यांच्या ऑप्टिक्स टेक्नॉलॉजी इन्कॉ. चे उद्घाटन करत असता.

प्रकाशतंतू उपस्करांच्या निर्मितीकरता, १९७३ साली त्यांनी कॅप्ट्रॉन नावाची नवी कंपनी काढली. पुढे ती विकलीही. मग १९९९ साली आपल्याच मुलाच्यासह, सौर ऊर्जा दोहनाच्या उद्देशाने  ’केटू ऑप्ट्रॉनिक्स’ नावाची आणखी एक कंपनी काढली. दरम्यान त्यांचा शिक्षणाशी असलेला संपर्क तुटलेला नव्हता. १९७७ ते १९८३ दरम्यान ते कॅलिफोर्निया विद्यापीठात सांताक्रुझ येथे शिकवत असत. त्यांनी मग तेथे प्रकाशकीय संशोधन आणि शीख अभ्यासांकरता अनेक निरनिराळी अध्यासने सुरू केली.

डॉ. कपानी आपल्या सांस्कृतिक वारशाचा खूप अभिमान बाळगत असत. त्यांनी शीख कलाकृतींचा जगातील सर्वात मोठा संग्रह गोळा केला होता. त्यांचे घर म्हणजे एक वस्तुसंग्रहालयच झाले होते. त्यात चित्रे होती. हस्तलिखिते होती. वस्त्रे होती. तिकिटे होती. नाणी होती. शस्त्रे होती. अवजारे होती. शिल्पेही होती. २००३ साली त्यांनी उत्तम अशा १०० शीख कलाकृती सॅन फ्रॅन्सिस्को येथील आशियन आर्ट म्युझियमला भेट दिल्या. तिथे सतिंदर कौर कपानी यांच्या नावाने एक कायमस्वरूपी कलादालन उघडण्यात आले. पाश्चात्य जगातील कायमस्वरूपी असे ते पहिलेच शीख कला दालन होते.

धर्मादाय कार्ये करण्याकरता त्यांनी १९६७ सालीच ’शीख फौंडेशन’ची स्थापना केली. शिखांच्या इतिहास, कला आणि संस्कृतीचा अभ्यास करण्याचे उद्दिष्ट त्याकरता निश्चित केलेले होते. २०१७ साली ’शीख फौंडेशन’ची सुवर्णजयंती साजरी झाली. त्यावेळी ते म्हणाले होते की, “इतर आस्था बाळगणार्‍या, अन्य वंशाच्या आणि अन्य संस्कृतीच्या आपल्या मित्रांना आपल्या शीख वारशाची ओळख होईल हे आपण सुनिश्चित करू. आपण काय आहोत हे आपण समजावून देऊ. शीख विद्वत्ता, तत्त्वज्ञान आणि कला हे सर्व जगाचे आहेत.” आपल्या कमाईचा दहावा हिस्सा आपण इतरांना दान दिला पाहिजे ही मान्यता, ’दसवंध’ म्हणून मानली जाते. त्याबरहुकूम त्यांचे आचरण असे.

संशोधक म्हणून त्यांचे १०० शोधनिबंध प्रकाशित झाले आहेत. प्रकाशकीय विजकविद्येवर (ऑप्टो इलेक्ट्रॉनिक्स) तसेच उद्योजकतेवर त्यांची चार पुस्तके प्रकाशित झालेली आहेत. त्यांच्या कार्यालयात सुवर्णमंदिरातील कारसेवेचे एक भव्य चित्र टांगलेले होते. त्यांच्या समोरच्या टेबलावर महाराजा रणजितसिंह यांचा भव्य कांस्यपुतळा ठेवलेला होता. ते म्हणायचे मी किती भाग्यवान आहे. माझ्या पाठीशी गुरुदेव आहेत आणि समोर माझे महाराज.

भारतमातेच्या या आजवर आपल्याला माहीतच नसलेल्या अलौकिक सुपुत्रास त्याच्या या ९८-व्या जन्मदिनी सादर प्रणाम.


संदर्भः

१. नरिंदरसिंग कपानी ’फादर ऑफ फायबर ऑप्टिक्स’ डाईज ऍट ९४. 
https://www.nytimes.com/2021/01/07/technology/narinder-s-kapany-dead.html
२. प्रकाशतंतूंचे जनक नरिंदरसिंग कपानी हे एका शास्त्रज्ञाहून अधिक खूप काही होते.
https://www.sikhfoundation.org/dr-narinder-s-kapany-120320/
३. शीख आर्ट फ्रॉम द कपानी कलेक्शन 
https://www.sikhfoundation.org/wp-content/uploads/Sikh_Art_from_the_Kapany_Collection_full.pdf

२०२४-१०-२०

आण्विक प्रक्रिया

आण्विक प्रक्रिया, वृत्तबद्ध काव्यांत व्यक्त करण्याचा हा प्रयास आहे! कदाचित मराठी साहित्यात प्रथमच होत असावा.

विरक्तक धडक प्रक्रिया-१-संकल्पना

https://nvgole.blogspot.com/2021/02/blog-post_20.html
https://www.facebook.com/narendra.gole.3/posts/3930094993700087

विरक्तक म्हणजे अणू अंतर्गत विरक्त कण ज्याला इंग्रजीत न्यूट्रॉन म्हणतात. तसेच मराठीत विदलन म्हणजे इंग्रजीत फिजन. सर्वात अवजड अणूंवर विरक्तक धडकवल्यास घडून येणारी आण्विक प्रक्रिया म्हणजेच विदलन. मात्र विरक्तक धडक प्रक्रियांत, विरक्तकाच्या ऊर्जेवर तसेच लक्ष्य अणुच्या स्थिती व अवस्थेवर अवलंबून पुढील सहा निरनिराळ्या प्रक्रिया घडून येत असतात. 

६-विरक्तक-धडक-प्रक्रिया

परस्पर स्वभावांतरण (ट्रान्सम्युटेशन), अनावरण आणि उचल (स्ट्रिपिंग अँड पिक-अप), विदलन (फिजन), विखंडन (स्पॅलेशन), विदारण (फ्रॅगमेंटेशन) आणि विखुरण (स्कॅटरिंग).

या प्रक्रियांची वर्णने इथे काव्यात बांधण्याचा प्रयत्न केला आहे. काव्यात का? तर कमीत कमी शब्दांत सुबोध विवरण करण्याचा तोच एकमेव मार्ग आपल्या सांस्कृतिक परंपरेने आपल्याला दिलेला आहे. वर्णने शार्दूलविक्रीडितवृतात (अक्षरे-१९, यती-१२, ७) केलेली आहेत.

जेव्हा घात विरक्तका धडकुनी केंद्रा अणूच्या घडे
तो र्‍हासा मग सोसतो निरनिराळ्या प्रक्रियांनी सहा ।
सार्‍या त्या धडका इथेच बघु या होती कधी कोणत्या
नावे ठेवत लोक ती विदलना’, व्याख्या न या जाणता ॥


अर्वाचीन साहित्यात वैज्ञानिक व्याख्या काव्यबद्ध करण्याचा हा प्रयास अनोखा तर आहेच, शिवाय अपार परितोषजनकही आहे. आपल्या वर्तमानात खंडित झालेल्या, पूर्वापारच्या सनातन सृजन परंपरेचा पाईक ठरणारा आहे.












विरक्तक धडक प्रक्रिया-१-संकल्पना [कन्सेप्ट]
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-२-स्वभावांतरण [ट्रान्सम्युटेशन]
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-३-उचल व अनावरण [स्ट्रिपिंग अँड पिकप] https://youtu.be/1ECooHmS7Og
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-४-विदलन [फिजन]
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-५-विखंडन [स्पॅलेशन]
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-६-विदारण [फ्रॅग्मेंटेशन]
.
विरक्तक धडक प्रक्रिया-७-विखुरण [स्कॅटरिंग]
.
Like
Comment
Send
Share