अनुदिनी परिचय-३: प्रशासनाकडे वळून बघतांना

अनुदिनी: प्रशासनाकडे वळून बघतांना - Looking back at Governance
http://prashasakeeylekh.blogspot.com/

अनुदिनी लेखिकाः लीना मेहेंदळे

अनुदिनी लेखिकेची ओळखः लीना मेहेंदळे यांचा जन्म ३१ जानेवारी १९५० रोजी जळगाव जिल्ह्यात धरणगाव येथे झाला. त्या स्वतःस परिपूर्ण प्रशासक, विचारवंत आणि लेखक (बालवाचकांकरताही) मानतात. त्या भारताच्या सर्व भागाची पुरेशी ओळख राखतात. भारतातील एकूण ६५० जिल्ह्यांपैकी ४०० जिल्ह्यांत त्यांनी प्रवास केलेला आहे. त्या हिंदी, मराठी, बंगाली भाषा जाणतात; तर आसामी, उडिया, पंजाबी, गुजराती, नेपाळी, मैथिली आणि भोजपुरी भाषा त्यांना समजतात.

त्या पाटणा विद्यापीठातून १९७० मध्ये भौतिकशास्त्रात एम.एस.सी. झाल्या. १९७२-७३ मध्ये भौतिकशास्त्राची व्याख्याती म्हणून पाटणा विद्यापीठात काम केल्यावर, १९७४ मध्ये त्या भारतीय प्रशासकीय सेवेत रुजू झाल्या. सेवेत असतांना त्यांनी यु.के.मधील ब्रॅडफोर्ड येथून १९८९ मध्ये प्रोजेक्ट प्लॅनिंग या विषयात त्यांनी एम.एस.सी. पदवी प्राप्त केली. हिस्सार मधील जी.जे.विद्यापीठाची एम.बी.ए. पदवी त्यांनी २००७ मध्ये संपादन केली. २०१० मध्ये मुंबई विद्यापीठाची एल.एल.बी. पदवी मिळवली. १९७४ ते २०१० दरम्यान त्यांनी भारतीय प्रशासकीय सेवेत काम केले. नंतर केंद्रिय प्रशासकीय लवादाच्या सदस्य (हे पद उच्च न्यायालयाच्या न्यायमूर्तींच्या समकक्ष असते) म्हणून त्यांची बंगलुरू येथे नियुक्ती झाली.

भारतीय प्रशासकीय सेवेत अतिशय स्पर्धात्मक परीक्षेनंतरच प्रवेश मिळतो. त्या सेवेतील काम नियामक, विकासात्मक आणि न्यायविषयक स्वरूपाचे असते. वरिष्ठ पदांवर अधिकारी धोरणात्मक निर्णय घेतात आणि अंमलबजावणीवर देखरेख करतात. भारतीयांना, जिल्हाधिकारी (कलेक्टर), आयुक्त (कमिशनर), अध्यक्ष व्यवस्थापकीय संचालक (सी.एम.डी.) आणि सचिव इत्यादी प्रातिनिधिक भारतीय प्रशासकीय सेवांची ओळख असते.

त्यांच्या भारतीय प्रशासकीय सेवेची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत.

१. सांगलीच्या जिल्हाधिकारी असतांना आणि डब्ल्यू.एम.डी.सी. ह्या एका औद्योगिक कंपनीच्या व्यवस्थापकीय संचालक असतांना त्यांनी देवदासींच्या पुनर्वसनाचा कार्यक्रम राबवला.

२. ऊर्जा संवर्धनाबाबत साप्ताहिक १८० भागांच्या दूरदर्शन मालिकांतून आणि आकाशवाणीवरील २५० भागांच्या मालिकेतून कौशल्य संपादन आणि संवर्धन यांकरता लोकजागृती केली.

३. पुण्यातील ’यशदा’ मध्ये ग्रामीणविकास आणि मानवसंसाधन प्राध्यापक म्हणून १९८९-९० आणि यशवंतराव चव्हाण मुक्त विद्यापीठाच्या उप-कुलगुरू (निसर्गोपचार संचालक) पदांवरून १९९६ मध्ये काम करत असता त्यांनी प्रशिक्षणाची धोरणे आणि संकल्पना निश्चित केल्या.

४. त्या नेहमीच, संगणकावर भारतीय भाषांचा प्रसार व्हावा याकरता काम करत राहिल्या.

५. एक विचारवंत आणि लेखक म्हणून त्यांनी, मराठी, हिंदी आणि इंग्रजीतून हजाराहून अधिक व्याख्याने दिली, निरनिराळ्या विषयांवर २५ हून अधिक पुस्तके लिहिली आणि ६०० हून अधिक लेख लिहिले.

अनुदिनीची सुरूवातः जानेवारी २००६

अनुदिनीतील नोंदींचा तपशील: अगदी अलीकडील २०११ मधील नोंदी २ आहेत. “आम आदमी कुठे आहे” हा बजेटवरला आणि “लोकाभिमुख प्रशासन” ही फर्ग्युसन कॉलेजमधे दिलेल्या पद्मावती व्याख्यानाची संहिता. २०१० मध्ये एकूण १० नोंदी आहेत. त्यात “निवडणुकीत नापसंतीचा अधिकार हवा” हा लेख आहे. मरीन ड्राईव्ह कांडावरले काही लेख आहेत. “काश्मीर आपल्या रक्तांत आहे कां?”, “त्या स्त्रियांच्या सोबतीसाठी”, “हक्कांसाठी स्त्रियांनी कोर्टाची पायरी अवश्य चढावी”, “प्रशासकीय लेखा-परिक्षण एकांगीच राहिले” इत्यादी सुरेख लेख आहेत.

२००९ मध्ये एकूण ९ नोंदी आहेत. त्यात “परस्परसवांद आणि सामंजस्य महत्वाचे”, “भ्रष्टाचार, चौकशी, शिक्षा, न्याय इत्यादि”, “आरोग्य सेवा आणि आरोग्य शिक्षण”, “योगत्रयी”, “पोलिसिंग म्हणजे नेमके कांय”, “परीक्षा पद्धतीत आमूलाग्र बदल हवा” इत्यादी लेख आहेत.

२००८ मध्ये एकूण १५ लेख आहेत. यात “माय मराठीत विज्ञान आणि कायदा”, “तारा - लिंगभेदावर एक तीव्र प्रकाशझोत”, “मराठी लेखनाच्या ब्लॉगसाठी – इनस्क्रिप्ट”, “सत्यवचनाचे वैज्ञानिक तथ्य”, “कार्यक्षम व्यवस्थेसाठी”, “सांगलीचे दिवस”, “सुस्त दंड प्रक्रिया आणि तेलगी” इत्यादी लेख समाविष्ट आहेत.

२००७ मध्ये एकूण २१ लेख आहेत. यात “संस्कृती अशी घडते”, “कुसुमाग्रजाच्या कविता -अनुवाद”, “प्रशासनात संगणक कसा आणि किती वापरावा”, “चिंतामण मोरया आणि इतर लेख -- 3रा संग्रह”, “इथे विचारांना वाव आहे”, “बलसागर भारत -- साने गुरुजी-- हिन्दी अनुवाद”, “ठावकीच नाही”, “नीती आणि दंड या माझ्याच विभूति आहेत”, “जा जरा चौकटीपलीकडे!”, “बेरोजगारीवर उत्तम उपाय- रेशीम उद्योग”, “हिंदीला धोपटणे थांबवा”, “जळगांव स्कँडलाच्या निमित्ताने –पूर्ण” इत्यादी लेख आहेत.

२००५ सालचा एक लेख आहे “त्याची शरम वाटते? -- मरीन ड्राइव्ह कांड” हा. २१ एप्रिल २००५ रोजी मरीन ड्राइव्हसारख्या मुंबईच्या पॉश वस्तीत समुदकिनाऱ्यावर हवा खात बसलेल्या एका तरुणीवर आधी दमदाटी करून एक कॉन्स्टेबल तिला पोलिस चौकीत घेऊन जातो आणि तिच्याबरोबर असलेल्या तरुणाला बाहेर बसवून तिच्यावर बलात्कार करतो ह्या घटनेवर परखड भाष्य करणारा.

अनुदिनी कशासाठी वाचनीय आहे? त्यांनी अनेक भाषांत विपुल लेखन केलेले आहे. ते सर्व महाजालावर उपलब्धही करून दिलेले आहे. त्या सर्व अनुदिन्यांची खालील यादी उपरोक्त अनुदिनीवर पाहायला मिळते.

१. Energy-matters : pcra http://pcra--works.blogspot.com/

२. bhagvadgeeta_rec... http://bhagvadgeeta-recital.blogspot.com/

३. leena mehendale on web pages http://web-references.blogspot.com/

४. कुछ गुजराती प्रयोग http://gujrati-prayog.blogspot.com/

५. भाषा--हिन्दी--मर... http://bhasha-hindi.blogspot.com/

६. My favorites and Urdu shers http://urdu-sher.blogspot.com/

७. my first blog आणि नवीन लेखन http://leenamehendale.blogspot.com/

८. Women Empowerment : India http://women-empowerment.blogspot.com/

९. diary-index http://diary-index.blogspot.com/

१०. जिन्हे नाज है हिन्द पर वो आ जायें http://naz-hai-hind-par.blogspot.com/

११. My English articles http://my-eng-articles.blogspot.com/

१२. मन ना जाने मन को http://man-na-jane-manko.blogspot.com/

१३. hrishi thesis work http://hrishi-thesis.blogspot.com/

१४. राजकीय चिन्तन (Political Thoughts) http://rajkeeya-chintan.blogspot.com/

१५. books, websites and films http://leenameh.blogspot.com/

१६. good-to-see http://good-to-see.blogspot.com/

१७. सुवर्ण पंछी Suvarna Panchhi http://suvarnapanchhi.blogspot.com/

१८. है कोई वकील ? http://prakritik-chikitsa.blogspot.com/

१९. निसर्गोपचार-प्रकृति आद्य शिक्षक http://prakritik-chikitsa.blogspot.com/

२०. संस्कृत की दुनिया : कौशलम् न्यास http://sanskrit-ki-duniya.blogspot.com/

२१. anu vigyan अणु विज्ञान http://anu-vigyan.blogspot.com/

२२. जनता की राय > janta ki ray http://janta-ki00ray.blogspot.com/

२३. देशासाठी -- these need fixing http://need-fixing.blogspot.com/

२४. आनन्दलोक -- कुसुमाग्रज की कविताएँ http://hindi-kusumagraj.blogspot.com/

२५. चरखा - चिंतन व प्रयोग http://charkha-system.blogspot.com/

२६. ये ये पावसा http://ye-ye-pawsa.blogspot.com/

२७. यशवंत सोनवणे http://sonavane-nashik.blogspot.com/

२८. प्रशासनाकडे वळून बघतांना http://prashasakeeylekh.blogspot.com/

२९. इथे विचारांना वाव आहे. http://marathi-lekh1.blogspot.com/

३०. मेरी प्रांतसाहबी http://my-prantsahebi.blogspot.com/

३१. समाज मनातील बिंब http://societal-reflections.blogspot.com/

“मेरी प्रांतसाहबी” ही हिंदी अनुदिनी त्यांच्या प्रशासकीय कारकीर्दीची ओळख करून देते. तिच्याबाबत माहितीही आपल्याला ह्या अनुदिनीत सापडते. प्रशासनसेवेत असतांना प्राकर्षाने जाणवलेल्या मंद दंड-प्रक्रिया, आरोग्यसुधारणा, ऊर्जासंवर्धन इत्यादी विषयावरले त्यांचे विचार ह्या अनुदिनीतील अनेक लेखांत वाचायला मिळतातच. शिवाय त्यांचे संस्कृतीविषयक लेखही यात आहेत. “संस्कृती अशी घडते” ह्या लेखात त्या म्हणतात, “'फिरन्तु' लोकांमुळे समाजाचं ज्ञान आणि विकासाची गति वाढते. ही बाब ज्यांच्या लक्षांत आली असेल त्यांनी अतिथी देवो भव ही कल्पना घालून दिली असेल आणि रुजवली असेल. जेणेकरून अशा फिरन्तु लोकांची योग्य ती सोय व्हावी. 'मा गृधः कस्यस्विद्धनम्'- दुसर्‍याने कमावलेल्या धनाची आस धरू नकोस किंवा 'सत्यमेव जयते नानृतं' - सत्याचाच विजय होईल - असत्याचा कदापि होणार नाही. अशा सारखी बीज वाक्य आपल्या उपनिषधामध्ये येण्यापूर्वी या विचारांचे किती मोठया प्रमाणात आणि किती मोठया काळापर्यंत मंथन झाले असेल त्याचा अंदाज घेणे कठीण आहे.” त्यांच्या अनुभवावर आधारित संस्कृतीच्या उदयाचा त्यांनी घेतलेला हा वेध वाचनीय आहे.

त्यांनी कुसुमाग्रजांच्या १०८ कवितांचा हिंदीत अनुवाद करून एक अत्यंत मौलिक काम केलेले आहे.

ह्या सर्व कविता http://hindi-kusumagraj.blogspot.com/ या अनुदिनीवर उपलब्ध आहेत. आपल्या समृद्ध मराठी कवितेला तेवढ्याच सशक्त हिंदी जाणकाराने हिंदीत न्यावे, ह्या सदिच्छेला त्यामुळे साकार होता आले आहे. साने गुरुजीच्या “बलसागर भारत होवो” चा सुरस हिंदी अनुवादही वाचनीय आहे. मात्र मला “खरा तो एकची धर्म” चा त्यांनी केलेला हिंदी अनुवाद विशेष आवडला.

याच अनुदिनीत “दंडो दमयतामस्मि, नीतिरस्मि जिगिषिताम्‌” विषद करतांना त्यांनी गीतेच्या विभूती योगाचेच रसग्रहण केलेले वाचता येते. “बेरोजगारीवर उत्तम उपाय- रेशीम उद्योग” या विषयावरला लेख उद्योजकतेस चालना देतो. “इथे विचारांना वाव आहे” या नियतकालीकांतील लोकप्रशासनात्मक लेखांवर आधारित पुस्तकाचीही इथेच ओळख करून दिलेली सापडते. “सत्यवचनाचे वैज्ञानिक तथ्य” हाही एक सुरेख लेख इथे वाचता येतो.

ही अनुदिनी म्हणजेच अशा एक ना अनेक सुरस साहित्यांचा खजिना आहे. हा मात्र केवळ परिचयच आहे. हा परिचय वाचून ती अनुदिनी मुळातच वाचावी असे आपल्याला वाटले, तर लिहिण्याचे सार्थक झाले असे समजता येईल. एवढेच लिहून ही साठा उत्तरांची कहाणी पाचा उत्तरीच सुफळ संपूर्ण करतो.
.